Quảng cáo 
Bài: Nguyễn Phước Bảo Đàn
Ảnh: Nguyễn Phước Bảo Đàn, Bá Ngọc
Đến với đại ngàn xanh ngát, hãy lắng nghe những vần điệu của sử thi, bên bếp lửa, nhà dài, bên ly rượu nồng và tiếng nhạc réo rắt.
“Hãy đánh những ching có tiếng âm vang. Những ching có tiếng đồng tiếng bạc, đánh nhè nhẹ cũng vang vọng khắp núi non. Hễ đánh lên là ở dưới rung lên các cây xà măng, là ở trên rung lên các cây xà ngang. Là khỉ vượn quên đu cây, ma quỷ quên hại người, sóc chuột quên đào hang, rắn hổ, rắn mai đều chui lên nằm dài trên mặt đất, là hoẵng đứng ngẩn, thỏ ngồi ngơ, hưu nai đứng sững sờ…” (Sử thi Dam San).
Cuộc sống giữa đại ngàn…
Trong không gian xanh ngát của núi rừng, cuộc sống của các tộc người bản địa Tây Nguyên là sự luân canh trên một phạm vi nhất định, cùng với việc tổ chức không gian buôn làng theo những quy định khắt khe của luật tục. Dần theo thời gian, không gian Tây Nguyên trở thành miền đất màu mỡ cho những ai ham mê tìm hiểu về đời sống tộc người, về văn hóa truyền thống của những cộng đồng gắn chặt cuộc đời mình vào chu kỳ nông nghiệp hỏa canh.
“Nước có nguồn – người có buôn”, câu nói hàm nghĩa ví von nhưng lại ẩn chứa bên trong rất nhiều ý nghĩa. Sinh tồn trong khu vực với hai mùa nắng, mưa rõ rệt, nước thực sự quý giá. Cuộc sống con người cũng thế, họ luôn song hành cùng với những thịnh suy của buôn làng, một cuộc sống “cộng sinh, cộng cảm và cộng mệnh” trên nhiều phương diện.
Như với tộc người Ê Đê, một đứa trẻ, ngay từ khi mới sinh ra, nghi lễ thổi tai được tiến hành như một hình thức bắt buộc. Phải sau nghi lễ này, đứa trẻ mới nghe được, hiểu được và có những cảm thông đối với cộng đồng. Nhiều nghi lễ diễn ra sau đó khi đứa trẻ trưởng thành, lập gia đình, sinh con đẻ cái, cho đến lúc mất đi và về lại với rừng, tạo thành một chu kỳ của vòng đời. Hoặc những lễ tiết liên quan đến chu kỳ nông nghiệp hỏa canh như phát rẫy, gieo hạt, mừng lúa mới, làm nhà mới… đều gắn với cộng đồng, vì sự phồn thịnh của cộng đồng. Và như một thực thể cộng sinh, loại hình diễn xướng sử thi trong những nghi lễ này luôn là phần không thể thiếu.
...Với những con người hát kể sử thi
Khan của người Ê Đê, H’ri của người Jrai, Ot N’trong của người M’nông, hay H’amon của người Ba Na… là những tên gọi khác nhau của mỗi cộng đồng dành cho kho tàng sử thi của họ. Những Dam San, Khinh Du, Dam Di…, những Dăm Phu, Gi Dông, Jing Chơ Ngă, Xinh Nhã…, là những bản trường ca về cuộc sống, phong tục tập quán, về khát vọng tự do, về tình yêu đôi lứa, về sự hùng mạnh và giàu có của buôn làng. Những tộc người bản địa Tây Nguyên là những con người du ca trên miền đất đỏ. Người Tây Nguyên, như tự bao đời vốn thế, cuộc sống của họ là tất cả những gì lấy ra từ rừng, không dư thừa và cũng không thiếu thốn.
Ngày nay, đời sống của nhiều buôn làng trên khu vực Tây Nguyên đã thay đổi trong bối cảnh xã hội hiện đại. Nhưng đây đó vẫn còn rất nhiều những bến nước tuyệt đẹp được duy trì. Ngoài việc là nguồn nước, nơi đây còn là không gian diễn xướng sử thi trong nghi lễ cúng bến nước – một trong những nghi lễ quan trọng trong đời sống của người Tây Nguyên.
Và ngôi nhà dài cũng thế. Bên bếp lửa, bên chiếc ghế K’pan, hay bên ché rượu cần… là những không gian sống ấn tượng của sử thi.
Tính chất của sử thi là những câu hát vần, đối đáp, là ứng biến linh hoạt tùy theo không gian thể hiện, hay bối cảnh, và cả của trí nhớ người hát kể. Dưới một giác độ, sử thi chính là sự “bày ra” của người kể trên một cốt chuyện có sẵn. Sự “bày ra” có ấn tượng hay không tùy thuộc vào tài trí của người hát kể để cuốn hút người nghe.
Cũng chính vì thế, một trong những đặc điểm của loại hình diễn xướng này là sự lặp lại của nhiều trường đoạn. Lặp lại để người nghe cảm thụ và ghi nhớ, lặp lại cũng là cách để truyền dạy sử thi cho lớp trẻ.
Những người trẻ thích thú với sử thi nói rằng, sử thi khó học, khó nhớ, bởi ngôn từ trong đó là ngôn từ cổ, loại từ ngữ hiếm khi được sử dụng trong xã hội hiện đại. Nhưng chính bởi việc nghe lặp lại, dần dần họ thấy được cái hay trong ngôn từ, dần hiểu được nội dung và từ đó có thể hát kể. Họ, là những con người kế thừa và nuôi dưỡng vốn quý của cộng đồng hôm nay.
Trong không gian ấm cúng của ngôi nhà dài, bên ánh lửa bập bùng, bên dãy ché Tuk, ché Tang… đầy rượu sẵn sàng cuộc say, tiếng Gol réo rắt, tiếng Đĭng năm, Đĭng vuốq, Đĭng tak ta… vút cao, đệm nhịp cho câu hát vần của người hát kể, những người trẻ háo hức lắng nghe, say đắm. Trong tâm trí họ, lấp đầy hình ảnh ngôi làng của một thời kiêu hãnh, ẩn nấp giữa đại ngàn ngát xanh, hình ảnh vị anh hùng Dam San của họ vẫy vùng, cố gắng chống lại tục cuê nuê (nối dây), đánh bại những M’tao thù địch gây hấn; hình ảnh kiêu hùng của chàng Dam Di trong các trận thủy chiến; hay chàng Xinh Nhã đánh bại kẻ thù giữ lấy sự bình yên cho buôn làng. Họ sống với những hồi tưởng, những hình ảnh dung dưỡng mạch tinh thần giữa nhộn nhịp phố thị của miền đất đỏ bazan thời hiện đại.
Đến với đại ngàn, bạn hãy cứ lắng nghe.
Tham khảo các bài văn hóa địa phương khác:
