Quảng cáo 
Bài: Cao Trung Vinh
Ảnh: Phan Huy
Nghệ thuật Xòe là món ăn tinh thần trong đời sống người Thái, đồng thời là phương tiện giao tiếp để kết nối cộng đồng, giúp mọi người xích lại gần nhau.
Trong tiếng Thái, Xoè có nghĩa là “Xe” (nhảy múa, theo ngữ âm của người Thái Trắng), Xé (nhảy múa, theo ngữ âm của người Thái Đen), hay Mổ (múa)… nhằm chỉ hình thức sinh hoạt văn hóa dân gian tập thể của đồng bào người Thái. Có thể nói Xòe là biểu trưng cơ bản và là thành tố quan trọng trong giá trị văn hóa đặc thù của dân tộc Thái.
Xòe được hình thành và phát triển cùng quá trình hình thành bản sắc văn hóa truyền thống của cộng đồng người Thái. Nhiều nhà nghiên cứu cho rằng, quá trình phát triển của loại hình biểu diễn này trải qua 3 giai đoạn kế tiếp nhau, thể hiện ở 3 hình thái: Xòe vòng hay Xòe cầm tay, Xòe nghi lễ (có nhà nghiên cứu gọi là Xòe cung đình) và Xòe biểu diễn. Cũng có ý kiến cho rằng, Xòe vốn bắt nguồn từ trong các nghi lễ dân gian hướng thần nhưng càng về sau, loại hình sinh hoạt này hướng đến con người, đáp ứng nhu cầu giải trí với mục đích sáng tạo và trình diễn nghệ thuật.
Địa bàn cư trú của dân tộc Thái tương đối rộng, từ Tây Bắc (Lai Châu, Điện Biên, Sơn La, Lào Cai, Phú Thọ) đến miền Tây Thanh Hóa, Nghệ An. Tại Thanh Hoá, người Thái có gần 23 vạn người, cư trú ở các huyện miền núi nhưng tập trung chủ yếu ở các khu vực như: Phú Lệ, Trung Thành, Pù Luông, Thường Xuân, và Linh Sơn. Ở đây, các giá trị văn hoá tiêu biểu vẫn được người Thái lưu giữ, đặc biệt Xòe luôn là món ăn tinh thần không thể thiếu trong đời sống của họ.
Trong dịp lễ hội của cư dân bản Bút ở xã Nam Xuân, chúng tôi đã chứng kiến không khí rộn ràng của thành viên trong các gia đình và cộng đồng, mỗi người một việc, cùng nhau tham gia chuẩn bị đồ cúng, tổ chức các hoạt động tế lễ, trò chơi dân gian và cùng Xòe. Có thể thấy rất rõ rằng loại hình sinh hoạt văn hóa này thể hiện sự kết nối giữa các thế hệ, tăng cường mối quan hệ thân thiết giữa các thành viên trong cũng như ngoài cộng đồng.
Các điệu Xòe thường xuất hiện là: Lượn nón (Lưởm cúp), Lăn nón (Păn cúp), Ngắm khăn (Đim khăn), Gấp quạt (Khay ví), Tung quạt (Quéng ví), Rung quả nhạc (Săn mắc hính). Một số ít điệu còn lại cũng múa kèm với những loại đạo cụ trên, song được gọi tên theo ý nghĩa tượng trưng, như các điệu Chông bó (hứng hoa), Nhụm hơ (đẩy thuyền), hoặc Quát bó héo (quét hoa tàn) làm ta liên tưởng đến một vài hoạt động sinh hoạt và sản xuất. Xòe vòng phổ biến nhất là màn đồng diễn mà người tham gia nối thành vòng tròn, mở rộng dần vòng Xòe, cuốn hút mọi người hòa cùng niềm vui. Họ nắm tay nhau, bước chân nhịp nhàng theo điệu nhạc trong không khí thân thiện, hòa đồng.
Các động tác múa cơ bản của Xòe là tay giơ lên cao, mở ra, hạ xuống, nắm lấy tay người bên cạnh cùng bước chân nhịp nhàng, người hơi ưỡn ngực, lưng ngả về phía sau. Các nhạc cụ tính tẩu, kèn loa, khèn bè, trống, chiêng, chũm choẹ, đệm cho múa theo nhịp chẵn 2/4, 4/4. Các động tác múa tuy đơn giản nhưng mang ý nghĩa cầu mong cuộc sống tốt đẹp và đoàn kết cộng đồng.
Nghệ thuật Xòe được đồng bào Thái gửi gắm những tâm tư tình cảm và niềm tự hào về văn hóa truyền thống mà cha ông đã gây dựng và trao truyền qua bao thế hệ. Không những thế, Xòe Thái còn là nơi khơi nguồn cho tình yêu đôi lứa, các đôi trai gái có thể tìm hiểu và gửi gắm tâm tình, trải lòng qua ánh mắt nụ cười, cùng nắm tay nhau để xòe vòng, sau đó kết tình lứa đôi.
Xòe Thái tượng trưng cho cái đẹp, chứa đựng những giá trị nghệ thuật vũ đạo, âm nhạc, ca hát, trang phục, ẩm thực và quan trọng hơn là ứng xử văn hóa của cộng đồng. Với nhiều tầng ý nghĩa ấy, cuối năm 2021 Nghệ thuật Xòe Thái đã được UNESCO công nhận là Di sản văn hoá phi vật thể đại diện của nhân loại.
Xem thêm bài viết liên quan:
