Quảng cáo 
Hữu Vy
Kim sách Triều Nguyễn là một loại thư tịch cổ đặc biệt, thường được làm bằng vàng, bạc hoặc bạc mạ vàng để ghi lại sắc mệnh, chiếu dụ vua ban về các việc chính sự, lễ nghi triều đình. Đó là sự kiện các hoàng đế lên ngôi, lập hoàng thái tử, tấn phong hoàng hậu, sách lập phi tần hoặc ghi công, phong tước và dâng, ban tôn hiệu, thụy hiệu cho hoàng thân, quốc thích… Việc chế tạo giao cho Hữu ty thuộc bộ Lễ thực hiện.
Lời kim sách do đích thân các hoàng đế tự biên soạn hoặc sai các đại thần chấp bút. Bố cục nội dung kim sách thường gồm 3 phần: mở đầu ghi niên hiệu và tên người ban kim sách; chính văn nêu lý do, ca ngợi phẩm hạnh, công đức người được ban và cuối cùng là tước hiệu được tôn phong cùng những lời chúc tụng, những điều răn bảo phải làm để xứng với tước hiệu mới.
Triều Nguyễn tồn tại gần 150 năm (1802 – 1945) với 13 triều vua, đã cho đúc số lượng kim sách vô cùng lớn. Sự ra đời, mục đích, nội dung của kim sách hầu hết được ghi chép trong các thư tịch cổ đương thời như “Đại Nam thực lục”, “Đại Nam liệt truyện”, “Khâm Định Đại Nam hội điển sự lệ”… Lâu nay, nhiều người vẫn nghĩ số kim sách này đã bị thất lạc hết hoặc không rõ số phận chúng ra sao. May mắn thay, hiện Bảo tàng Lịch sử quốc gia Việt Nam đang lưu giữ một sưu tập gồm những kim sách quí nhất, quan trọng nhất và linh thiêng nhất của vương triều Nguyễn. Đặc biệt, trong sưu tập có nhiều kim bảo (ấn vàng, ấn bạc) được ban phong cùng kim sách trong cùng thời điểm, cùng sự kiện. Bài viết này là lần đầu tiên giới thiệu những bảo vật này ra đại chúng.
Hầu hết kim sách trong sưu tập được làm bằng vàng hoặc bạc mạ vàng, chỉ có duy nhất một quyển bằng bạc. Quy cách kim sách được điển chế vương triều quy định rất nghiêm cẩn. Tùy theo tước hiệu được tôn phong cao thấp khác nhau mà chất liệu, kích thước, trọng lượng và số tờ kim sách khác nhau. Theo sách “Đại Nam thực lục”, năm 1816, hoàng đế Gia Long lập hoàng thái tử Nguyễn Phúc Đảm (tức hoàng đế kế vị Minh Mệnh), ban cho kim sách, kim bảo. Sách dùng 5 tờ vàng, dài 5 tấc 6 phân 6 li… Ấn cũng đúc bằng vàng, có núm hình rồng. Tiếp đó lại quy định “Phong tước công hầu cho hoàng thân, hoàng tử, hoàng tôn, chế sách ấn và mũ áo: sách bạc mạ vàng 5 tờ, dài 5 tấc 4 phân… Ấn cũng bằng bạc mạ vàng, núm đều làm hình con cù (một loại rồng non không sừng)”. Năm 1836, hoàng đế Minh Mệnh chuẩn định lệ ban phong: Hoàng quý phi dùng sách vàng. Lục phi dùng sách bạc mạ vàng. Cửu tần cùng với các tiệp dư, quý nhân, mỹ nhân, tài nhân dùng sách bạc. Tài nhân không vào ban thứ nào dùng lụa màu…
Đối chiếu thực tế, kim sách trong sưu tập đều làm theo khổ chữ nhật đứng, rộng từ 13 – 16cm, dài từ 23 – 28,5cm, gáy đóng 4 khuyên tròn. Phần lớn kim sách bao gồm cả của các phi tần, hoàng thái hậu, thái hoàng thái hậu có số tờ lẻ từ 5, 7 đến 9 tờ. Duy chỉ có một số sách của các hoàng hậu có số tờ chẵn. Các hoàng hậu thời chúa Nguyễn được 4 tờ. Hai hoàng hậu đương triều được phong lập khi còn sống là hoàng hậu Tống Thị Ngọc Lan và hoàng hậu Nam Phương được 6 tờ. Bìa trước và sau của kim sách hầu hết đều chạm hình rồng 5 móng tượng trưng cho vương quyền, dù đó là sách của các hoàng đế, hoàng tử, thân vương hay các bà hoàng. Rất hiếm gặp bìa sách trang trí hình phượng. Sách của các hoàng đế luôn dùng 9 tờ vàng, có kích thước lớn nhất và cũng nặng nhất. Như kim sách hoàng đế Minh Mệnh lên ngôi nặng gần 4,7kg, của hoàng đế Thiệu Trị nặng 4,5kg, còn hoàng đế Tự Đức là 4,3kg… Ta có thể thấy rõ sự khác biệt này qua kim sách cũng của hoàng đế Minh Mệnh, khi trước đó được lập làm hoàng thái tử, chỉ dùng 5 tờ vàng và nặng 1,7kg. Còn sách của hoàng đế Thiệu Trị và Tự Đức, lúc được phong tước công, chỉ dùng 5 tờ bạc mạ vàng và nặng lần lượt 1,3 và 1kg.
Trường hợp đặc biệt có 2 quyển nhiều hơn 9 tờ. Đó là kim sách chép 20 chữ bộ nhật và bài ngự chế “Đế hệ thi” do hoàng đế Minh Mệnh ban năm 1823, dùng tới 13 tờ vàng, nặng 4,2kg. Kim sách này dùng cho các hoàng đế kế vị khi nối ngôi thì chọn một chữ bộ nhật làm tên, lấy nhật (mặt trời) làm nghĩa tượng trưng ngôi hoàng đế. Còn 20 chữ trong bài “Đế hệ thi” thì dùng làm tên lót nhằm phân biệt thế thứ, chi ngành các các đời con, cháu về sau. Quyển còn lại là kim sách đúc năm 1845, hoàng đế Thiệu Trị thể theo “Đế hệ thi” ban mỹ tự để đặt tên cho các hoàng tử, hoàng tôn. Quyển này gồm 11 tờ vàng, nặng 3kg.
Mặc dù quy định về kim sách rất nghiêm ngặt, nhưng tùy tình hình thực tế mà các hoàng đế đương triều cũng có những thay đổi cho phù hợp. Năm 1841, hoàng đế Thiệu Trị bảo bộ Lễ rằng: “Quốc triều ta, về chế độ ở nhà Thái miếu rất nghiêm cẩn. Sách vàng thì số tờ dùng lẻ, từ 3, 5 đến 7 tờ, nhưng không được quá 9 tờ. Nay trong sách vàng số chữ hơi nhiều, nếu 3 tờ không đủ, làm thêm lên 7 tờ cũng được. Dòng chữ thưa hay mau, 6 dòng hoặc 8 dòng, châm chước kính cẩn mà viết”. Năm 1862, sau khi ký hòa ước Nhâm Tuất với thực dân Pháp, hoàng đế Tự Đức đã phải thu hồi nhiều kim sách, kim ấn đã ban cho các hoàng thân, công chúa trước đây, nấu thành thỏi để bồi thường chiến phí. Nhưng theo mẫu cũ cải cấp lại bằng sách đồng để lưu giữ đời đời. Từ đời vua Đồng Khánh (1885 – 1889) về sau, do tình hình quốc khố nghèo nàn, những kim sách, kim bảo theo lệ cũ làm bằng vàng đều đổi thành bạc mạ vàng, dù đó là sách của các hoàng đế hay hoàng hậu, hoàng thái hậu…
Có thể thấy, mỗi quyển kim sách là một di sản vô giá, vừa chứa đựng những thông tin giá trị về lịch sử, tư tưởng, điển chế, điển lễ đương triều, vừa phản ảnh chân thực chân dung cuộc đời, sự nghiệp của các hoàng đế nhà Nguyễn và hoàng thân, quốc thích. Đặc biệt, nội dung kim sách cũng cho thấy các hoàng đế nhà Nguyễn đặc biệt đề cao đạo đức Nho giáo, lấy đạo tôn kính cha mẹ, tình nghĩa vợ chồng làm gốc. Chẳng hạn, trong kim sách hoàng đế Gia Long đúc năm 1803 tấn tôn thân mẫu làm Vương Thái hậu có đoạn viết: “Từng nghe, đức lớn, đạo chính của bậc đế vương, không gì bằng hiếu. Ở trong nhà mà yêu kính cha mẹ thì phong hóa tràn ra cả nước…”. Hầu hết kim sách tôn hiệu hoàng hậu, hoàng thái hậu, thái hoàng thái hậu đều lấy chữ Nghĩa, chữ Hiếu làm đầu.
Từ tháng 4 tới tháng 8/2016, lần đầu tiên Bảo tàng Lịch sử quốc gia Việt Nam mở cửa trưng bày giới thiệu sưu tập kim sách triều Nguyễn và những kim bảo liên quan. Trưng bày là dịp để công chúng tiếp cận thưởng lãm và tìm hiểu những giá trị lịch sử, văn hóa, nghệ thuật mang đậm dấu ấn của vương triều phong kiến cuối cùng ở Việt Nam.
