Quảng cáo 
Bài: GS.TS Trịnh Sinh
Ảnh: Bá Ngọc
Cách đây vừa tròn một thế kỷ, một người dân trong làng Đông Sơn (phường Hàm Rồng, thành phố Thanh Hóa) đã tìm được một chiếc trống đồng và nhiều cổ vật bằng đồng ở bờ sông Mã, mở đầu cho việc phát hiện và nghiên cứu nền văn hóa Đông Sơn nổi tiếng khắp thế giới. Đó là một nền văn hóa của tổ tiên người Việt sống cách đây khoảng 2.700 – 2.000 năm.
Văn hóa Đông Sơn giúp chúng ta dựng được bức tranh lịch sử của người Việt cổ, những cư dân trồng lúa nước, đánh cá, chinh phục biển Đông, đúc được những chiếc trống đồng, thạp đồng đẹp đẽ. Trình độ văn minh của họ được đánh giá thuộc top đầu của khu vực Đông Nam Á và nam Trung Quốc thời bấy giờ.
Người Đông Sơn còn biết chuộng cái đẹp, sáng tạo các tác phẩm nghệ thuật tạo hình tuyệt vời, một số còn lưu lại đến ngày nay. Chúng tôi đã đến thăm quan bộ sưu tập đồ đồng mang tên Kính Hoa thuộc sở hữu tư nhân của ông Nguyễn Văn Kính ở quận Tây Hồ, Hà Nội, trong đó có đến 4 cổ vật đã được nhà nước xếp hạng là Bảo vật Quốc gia gồm 2 chiếc trống đồng và 2 chiếc thạp đồng. Chỉ riêng bộ sưu tập này đã là những tác phẩm nghệ thuật tạo hình đỉnh cao mà cho đến nay không một làng đúc đồng truyền thống nào ở Việt Nam có thể đúc lại được.
Nét đẹp Đông Sơn đọng lại trong từng nét trang trí hoa văn mô tả mọi mặt cuộc sống của cư dân Đông Sơn. Họ có tín ngưỡng thờ mặt trời, vì thế, đã tạo biểu tượng là ngôi sao nhiều cánh trang trí giữa mặt trống, được đúc nổi. Giữa các cánh sao thường có họa tiết hình lông công. Đây là tín ngưỡng của cư dân nông nghiệp trồng lúa nước, coi mặt trời là nguồn sống của muôn loài, vì thế được đặt ở vị trí trung tâm. Xung quanh biểu tượng mặt trời là những vành hoa văn trang trí.
Người xưa còn miêu tả chính mình trong bộ trang phục ngày hội: đầu đội mũ lông chim, thân được choàng loại váy cũng được kết bằng lông chim. Đôi khi họ đang trong tư thế múa trong ngày hội, tay xòe ra hay đang trong tư thế chèo thuyền, tay cầm mái chèo. Có khi, hình người được miêu tả khá sinh động: cầm dùi gõ trống da, đứng trên lầu thuyền cầm giáo dài, một tay cầm cung, một tay cầm tên, có khi đang cầm rìu chiến, giáo để chuẩn bị giết bò trong lễ hiến tế, hình người đang trong cảnh đôi trai gái giã gạo chày tay, một tốp người ngồi đánh trống đồng… Hoa văn hình người còn được miêu tả theo thân phận khác biệt: người thủ lĩnh thì thường đứng trên lầu thuyền, có khi đội mũ cắm tới 5 lông chim, trong khi người chèo thuyền thì nhiều khi không mặc áo, quần chỉ cởi trần và đóng khố. Một số hoa văn hình người sắp bị hành hình trong lễ hiến tế thì hoàn toàn không mặc gì, cũng không được đội mũ lông chim, có lẽ họ là tù binh hay là người được chọn để hiến tế trên sông trong lễ cầu mưa?
Một số họa tiết hình người lại được cách điệu hóa, chỉ còn là những đường nét cong và gạch ngắn nhưng vẫn thể hiện được hoa văn hình tròn chấm giữa tượng trưng cho đôi mắt mà nhiều học giả đặt tên là họa tiết hoa văn “cờ bay”.
Hình chim bay là hoa văn phổ biến trên trống đồng Đông Sơn. Nhiều họa tiết chim mỏ dài, cánh xòe rộng, đuôi dài, có thể là hình con cò. Một số chim lại có đầu to, mỏ to, đuôi ngắn, có thể là loại chim bồ nông. Người xưa còn trang trí các hình động vật quen thuộc với cuộc sống nhà nông như hình bò có u, hình hươu có sừng, bên trong thân có hình chấm có thể tượng trưng cho loại hươu sao, hay hình hoa văn miêu tả loài cáo đuôi dài… Một số con vật sống ở biển cũng được trang trí như hình giao long hay cả những con cá sấu được miêu tả hiện thực, hình cá, hình sam hay rùa biển…
Ngôi nhà sàn mái cong, bên trong có hình đôi trai gái đang ngoắc tay, ngoắc chân vào nhau. Ngôi nhà sàn mái tròn có lẽ là nhà kho chứa lương thực. Họa tiết hoa văn hình thuyền, thường có 6 chiếc nối đuôi nhau, có người chèo, có bánh lái được trang trí ở tang trống. Ngoài ra, trên trống đồng, thạp đồng còn có hoa văn các dụng cụ âm nhạc như khèn, trống, đồ sinh hoạt và vũ khí, hình hoa văn bông lúa trên quai.
Bên cạnh trang trí hoa văn là nghệ thuật tạo tượng. Đó là những chiếc kiếm ngắn, dao găm có chuôi tượng người, tượng voi, tượng rắn. Trên nắp của thạp trong sưu tập Kính Hoa còn có tượng 6 con chim bồ nông, có trống Đông Sơn muộn có 4 khối tượng cóc.
Nghệ thuật trang trí hoa văn và điêu khắc của người Đông Sơn khá độc đáo, không lẫn vào bất kỳ nền văn hóa đồng đại nào. Thủ pháp của nghệ thuật là dùng các đường nét hoa văn gạch ngắn song song, đám chấm nổi, hoa văn răng cưa, vòng tròn tiếp tuyến… bên trong các vành hoa văn hình học làm nền. Phong cách nghệ thuật cách điệu, nhiều khi siêu thực: miêu tả chim theo chiều bay ngang nhưng đôi cánh bay lại theo chiều nhìn từ trên xuống, hình con vật có thân là hươu, nhưng phần đầu lại là đầu người. Tạo hình người – hươu giống như dạng tượng Nhân sư (người – sư tử) ở Ai Cập. Phong cách nghệ thuật lược bỏ luật viễn cận, nhiều khi hình chim đậu lại choán hết chiều dài của ngôi nhà sàn… Người xưa còn khéo tạo các mảng hoa văn khắc nổi, chìm trên trống và thạp, vì vậy mặc dù chỉ tạo hình bằng một chất liệu duy nhất là đồng thau nhưng cũng tạo được hiệu ứng màu sắc các vành hoa văn đậm nhạt rõ rệt.
Qua hơn 2.000 năm, người Đông Sơn đã để lại một kho di sản vô giá là các tác phẩm nghệ thuật, góp phần tạo nên bản sắc dân tộc Việt Nam.
Xem thêm bài viết cùng chuyên mục:
