Quảng cáo 
Bài: TS. Trần Tấn Vịnh
Ảnh: TS. Trần Tấn Vịnh, Ngô Thị Thu Ba và tư liệu Bảo tàng Quảng Nam
TỪ TỤC THỜ NGẪU TƯỢNG SINH THỰC KHÍ
Tục thờ sinh thực khí xuất hiện khá phổ biến trong nhiều nền văn hóa trên thế giới. Trong Ấn Độ giáo thờ ngẫu tượng linga-yoni, biểu hiện sinh động nhất của tục thờ sinh thực khí. Nếu linga biểu thị cho đặc tính dương, năng lực sinh sản của thần Siva thì yoni là vật tượng trưng cho âm tính, năng lực nữ tính của thần Siva. Tại các đền tháp của người Champa, các ngẫu tượng này luôn đặt ở vị trí quan trọng. Loại ngẫu tượng linga-yoni kết hợp với nhau là phổ biến nhất, trong đó yoni đặt phía dưới như một bệ đỡ, có khe rãnh chung quanh, còn linga là một hình trụ nằm bên trên. Loại linga đơn (không có yoni đi kèm) thường có nhiều kích thước khác nhau, có loại cực lớn thể hiện mô hình bằng cả một ngọn tháp như tháp Bằng An, loại nhỏ có thể di chuyển linh động và loại vừa có đường kính cỡ 30 – 40 cm thường được bố trí một vị trí cố định trong khu đền tháp, nơi tiến hành các nghi lễ tôn giáo.
Điểm đáng nói về các ngẫu tượng này là người Champa sáng chế nên một lớp vỏ bọc bằng kim loại, thường là vàng hoặc bạc để bao bọc phần trên cùng của linga, gọi là kosa. Thuật ngữ kosa xuất hiện trong sử thi Mahabharata với ý nghĩa là “vỏ bọc hoặc vật chứa một thứ quý giá”. Nét độc đáo nhất ở ngẫu tượng linga trong hệ phái Saivite thường được chạm khắc khuôn mặt của thần Siva, gọi là mukhalinga. Một mukhalinga có thể mang một hoặc nhiều khuôn mặt của thần Siva và căn cứ theo điều đó mà có tên gọi khác nhau như: Trimukhalinga (3 khuôn mặt), Chaturamukhalinga (4 khuôn mặt), Panchamukhalinga (5 khuôn mặt). Riêng bảo vật phát hiện tại Mỹ Sơn được gọi là Ekamukhalinga, vì đây là linga có 1 khuôn mặt của thần Siva.
Đây là những món quà quan trọng nhất, quý giá nhất tại các ngôi đền tháp mà các vị vua Champa dâng lên thần Siva. Vào những dịp lễ trọng, người ta sẽ mở kosa để tiến hành nghi lễ tẩy rửa linga. Họ tin tưởng rằng việc tạo nên những linga-kosa quý giá bao bọc cho các linga sẽ thúc đẩy khả năng bảo vệ vương quốc và hoàng gia khỏi mọi điều bất trắc. Trải qua thời gian, biến động của các thời đại, những linga-kosa ấy bị người ta lấy khỏi đền tháp chuyển đi nơi khác và thường lọt vào tay những người sưu tầm đồ cổ. Đây chính là những món cổ vật thượng hạng được mang bán đấu giá ở hải ngoại. Một số bảo tàng danh tiếng trên thế giới như Bảo tàng Quốc gia về Nghệ thuật châu Á Guimet (Bảo tàng Guimet) ở Paris (Pháp); Bảo tàng Nghệ thuật Đông Á ở Berlin (Đức); Bảo tàng Văn minh châu Á ở Singapore được sở hữu chúng.
HAI BẢO VẬT QUỐC GIA Ở XỨ QUẢNG
Đầu tượng Siva Phú Long: Ở Việt Nam chỉ còn giữ được 2 đầu tượng Siva bằng vàng (hoặc hợp kim vàng) có gốc gác từ những linga-kosa của Champa. Đầu tượng Siva thứ nhất được phát hiện từ đầu thế kỷ 20 tại Hương Đình (Phan Thiết, Bình Thuận), hiện đang lưu giữ tại Bảo tàng Lịch sử Quốc gia Việt Nam. Đầu tượng Siva thứ hai do anh Nguyễn Văn Nông phát hiện tại Phú Long (Đại Lộc, Quảng Nam) vào năm 1997, hiện đang lưu giữ tại Bảo tàng Quảng Nam. Đầu tượng Siva Phú Long cao 24cm, rộng 11,7cm, đường kính 11cm, dày 1mm, trọng lượng 0,58kg. Đầu tóc thần Siva được tết thành nhiều lọn nhỏ cuộn thành một búi tóc (jata) với 3 chuỗi tóc tết nằm ngang siết chặt, chóp tóc tách thành 4 múi, lật về phía sau. Phần chóp tóc được chế tác rời, sau đó gắn vào đỉnh đầu bằng các đường chẻ nhỏ lật vào bên trong đầu. Trên trán nổi rõ những đường cong chân tóc và những đường song song của các chuỗi tóc tết. Đầu thần vươn về phía trước; cổ cao và hằn rõ ba ngấn, cong về phía sau, phần cuối cổ loe ra, tạo thành một vành rộng; trên vành có 4 lỗ hình chữ nhật (7mm x 4mm), có lẽ để gắn đầu tượng vào kosa. Hai mắt Siva hình khuy áo, giữa trán thần có con mắt thứ ba, cả ba mắt đều thể hiện con ngươi và đồng tử rõ ràng; hai hàng lông mày mỏng giao nhau ở giữa trán. Mũi thẳng và cao, cánh mũi hẹp, hàng ria mép rậm, hơi vểnh lên ở đầu mút. Miệng thần mỉm cười, đôi môi mỏng. Hai dái tai dài, có xâu lỗ thành một đường rãnh, có lẽ để đeo một đôi khuyên tai lớn như trên các pho tượng Champa mà ta thường thấy.
Ekamukhalinga Mỹ Sơn: Năm 2012 một nhân viên khu di tích Mỹ Sơn đã tìm thấy một Mukhalinga còn nguyên vẹn ở khu E, gần tháp E8, E9 trong lúc khảo sát chống sói lở. Bức tượng được tạc từ khối đá sa thạch màu vàng nâu, hạt liên kết to, đá có đường vân khá lạ và đẹp. Mukhalinga cao 126,5cm, rộng 41,5cm, dày 41,5cm gồm 3 phần tròn, bát giác và vuông gần như bằng nhau về chiều cao. Phần tròn có chạm nổi một đầu tượng nhô hẳn ra khỏi khối tròn, đầu tượng cao 21,5cm, rộng 13,5cm. Đầu có búi tóc cao 5,5cm, trán rộng đứng, khuôn mặt thanh tú, đôi mày cong hơi nhô ra, mắt nhìn xuống trông vẻ hiền từ, sống mũi thẳng, miệng có ria mép, hai môi cân dày mím lại, cằm chẻ, vành tai trên ngang mày, dái tai trễ xuống ngang cằm, phần cổ ưỡn cong nối liền với đoạn gờ đứng của linga. Phần bát giác có các mặt cạnh đối xứng bằng nhau, hai cạnh liền kề không bằng nhau (18cm-16,5cm), phần vuông có mỗi cạnh 41,5cm. Bức tượng Siva tạc vào đá sa thạch nguyên khối và bố cục, tạo hình cân đối trên toàn thân linga làm nên tuyệt tác có một không hai của Ekamukhalinga Mỹ Sơn. Vì so với các mukhalinga được phát hiện trong các di chỉ văn hóa Óc Eo ở Tây Nam Bộ (khoảng thế kỷ IV-V đến giai đoạn thế kỷ VI-VII) thì khuôn mặt thần Siva chỉ được thể hiện ở dạng phù điêu trên phần trụ tròn tại vị trí đỉnh của cột thiêng.
Bên cạnh những di tích kiến trúc, đặc biệt là quần thể tháp Chàm Mỹ Sơn được UNESCO công nhận là di sản văn hóa thế giới, Xứ Quảng là vùng đất ẩn chứa nhiều di sản quý giá của tiền nhân. Hai hiện vật tiêu biểu là Đầu tượng Siva Phú Long và Ekamukhalinga Mỹ Sơn không những là bảo vật của Xứ Quảng mà còn là tài sản được xếp hàng“quốc gia chi bảo”. Các hiện vật này thật xứng đáng để du khách thưởng ngoạn, khám phá khi đến với các di sản của người Champa trên dải đất miền Trung Việt Nam.
