Quảng cáo 
Bài AN TỬ
Ảnh THE OUTPOST, NGUYỄN ART FOUNDATION, SÀN ART
Nghệ thuật đương đại là cụm từ quen thuộc nhưng lại mang đến cảm giác xa lạ với đại chúng. Cùng điểm qua các xu hướng sáng tác làm nên tính đương đại của nghệ thuật Việt Nam trong bối cảnh hiện tại.
Thoát khỏi sự thuần nhất về chất liệu
Kể từ thời kỳ hậu Đổi mới, các nghệ sĩ Việt Nam đã kế thừa phong cách biểu hiện mang đậm cái tôi cá nhân từ hội họa Pháp và Đông Âu, loại bỏ những phân loại cứng nhắc về chất liệu và kỹ thuật, để bắt đầu thể nghiệm với những chất liệu phi vật chất như trình diễn, sắp đặt, video,… Việc thực hành sáng tác bằng hoạt động phối hợp, pha trộn chất liệu hay ứng dụng những chất liệu “mơ hồ” là một sự nổi loạn với những chuẩn mực thẩm mỹ nghiêm khắc, phá bỏ những giới hạn vật chất, để có thể làm sáng tỏ những thông điệp đầy rung cảm nội tâm.
Trong suốt hơn 20 năm của nghệ thuật đương đại Việt, nổi bật nhất có lẽ là nghệ thuật trình diễn, vừa tạo ấn tượng mạnh về cảm xúc, vừa ảnh hưởng sâu đậm đến lối sáng tác nghệ thuật ý niệm hiện tại. Chúng ta có Trương Tân, người khởi xướng cho nghệ thuật trình diễn, không ngừng thể nghiệm với những hình tượng có tính trào lộng, thách thức các quy chuẩn xã hội và thẩm mỹ. Gần đây, với triển lãm Những vần thơ của trời ở Sàn Art, Ly Hoàng Ly đã biến cung đường Tôn Đức Thắng tại TP. HCM thành sân khấu, khi cô cùng đoàn người ôm tạm biệt từng thân cây, tiễn đưa những người bạn xanh đã làm nên bầu trời ký ức của ta bao năm tháng qua. Sự đi lên của thể thức sáng tác phi vật chất đã tái định nghĩa nghệ thuật và trải nghiệm thẩm mỹ, phản kháng những chuẩn mực đầy tính đặc quyền đến từ các kinh viện, nhưng vẫn đảm bảo tính tri thức qua góc nhìn sắc sảo về các vấn đề thời cuộc trong khung ý niệm của tác phẩm. Nghệ thuật giờ đã thoát khỏi những căn phòng trắng để đến với đời thực và làm rung cảm nhiều tâm hồn hơn nữa.
Nghệ thuật của cộng đồng
Qua sự đi lên của nghệ thuật trình diễn, một phương thức sáng tác mà ranh giới giữa người xem và nghệ sĩ được xóa mờ trong quá trình tương tác và đồng sáng tạo, có thể nói tính cộng đồng là một trong những yếu tố then chốt làm nên nghệ thuật đương đại Việt Nam. Trong thời kỳ đương đại, thay cho những tên tuổi luôn được nhấn mạnh riêng lẻ như “Nghiêm – Liên – Sáng – Phái” hay “Trí – Lân – Vân – Cẩn”, ta dần thấy sự phổ biến của những tác phẩm đứng tên bởi một nhóm sáng tác (collective) như Nhà Sàn Collective, nhóm Phụ Lục… Hay có thể thấy được sự đề cao dành cho thực hành nghệ thuật vị quan hệ (relational art) khi cả nghệ sĩ và cộng đồng thường xuyên khởi xướng và tham gia những hoạt động kết nối chia sẻ thân mật, thiết lập mối quan hệ chặt chẽ giữa cộng đồng nghệ thuật và công chúng Việt.
Các sự kiện tiêu biểu có thể điểm qua như tác phẩm của CAB Hoian dưới sự chỉ đạo của nghệ sĩ Chinh Ba và những nghệ sĩ, tổ chức khác, bao gồm lưu trú cho các nghệ sĩ trẻ, những lớp học do nghệ sĩ đảm nhiệm để người tham gia có thể giao lưu tìm hiểu thêm về nghệ thuật biểu diễn, gần đây phải kể đến Kịch phi lý thu hút hàng trăm lượt khán giả, nơi diễn viên vừa diễn xuất theo kịch bản vừa tương tác trực tiếp với người xem, đồng kiến tạo nên một trải nghiệm độc nhất. Bên cạnh đó, năm 2022, Nhà Sàn Collective cũng mang tác phẩm Vườn Việt Di Cư đến sự kiện nghệ thuật quốc tế Documenta lần thứ 15. Đây là tác phẩm đương đại mà chất liệu chính là một môi trường sống hay một tình huống xã hội. Hơn thế nữa, nó là cuộc khảo cứu thực nghiệm về cộng đồng người Việt di cư tại Đức để nhìn nhận về mối quan hệ của cộng đồng người Việt giữa những quốc gia châu Á và Âu – Mỹ. Chưa kể, cũng có thể thấy các nghệ sĩ, giám tuyển, và những khán giả yêu nghệ thuật chung tay gây quỹ, truyền thông thúc đẩy các cơ sở văn hóa toàn cầu phản đối chiến tranh tại Palestine thông qua một loạt các buổi trình chiếu phim cộng đồng. Trái ngược với nhận định rằng nghệ thuật vị quan hệ đã “hết thời” từ những năm 1990, thực hành này lại chính là một trong những thành tố chính cấu trúc nên nghệ thuật đương đại Việt.
Toàn cầu hóa nghệ thuật
Một tính chất khác của nghệ thuật đương đại Việt Nam chính là sự đa văn hóa đến từ bối cảnh toàn cầu hóa. Không khó để thấy rằng tiếng Anh đã trở nên phổ biến hơn bao giờ hết trong các không gian nghệ thuật. Với sự phát triển của công nghệ, internet, cùng sự cởi mở đón nhận những làn sóng văn hóa quốc tế, các nghệ sĩ đã có thể học hỏi, sáng tác, cống hiến trong và ngoài nước.
Bên cạnh đó, chúng ta cũng có thể thấy được những đóng góp đầy giá trị của cộng đồng nghệ sĩ Việt kiều (Vietnamese diaspora) với một số cái tên nổi bật như Đỉnh Q. Lê, Tuấn Andrew Nguyễn, Tiffany Chung, Phi Phi Oanh… Các chủ đề về sự đa dạng trong căn tính giữa những đường biên, sự mở rộng của những chuẩn mực trong ngôn ngữ thẩm mỹ và các hình tượng đại diện, sự đan cài những mối giao liên văn hóa cũng như tái cấu trúc lịch sử qua những phương thức biểu hiện có tính xã hội, đã trở thành mảnh đất cảm hứng màu mỡ cho các nghệ sĩ đương đại.
Tựu trung lại, dù nghệ thuật đương đại Việt Nam không ngừng tự định nghĩa từng ngày, ta vẫn có thể thấy rằng tinh thần phản biện đầy rung cảm thời đại, sự vượt thoát khỏi các chuẩn mực cứng nhắc để kết nối mọi tâm hồn, vẫn luôn là giá trị cốt lõi của nghệ thuật đương đại Việt trong suốt hơn 20 năm qua.
Xem thêm bài viết cùng chuyên mục:
