Tĩnh lặng, duy mỹ và thâmm sâu

“Lên núi cao sẽ thấy Tất cả mọi người
Trong ngôi làng cô đơn”
Xin mượn một bài thơ haiku (thể thơ ngắn của Nhật) để nói về sự quan sát tĩnh lặng trong điện ảnh Á Đông. Giống như thi sĩ haiku, các đạo diễn bậc thầy thường lưu lại dấu vết của cái đẹp bằng sự bỏ ngỏ, phiếm chỉ và những khoảng trống mênh mông. Họ không cố làm ra cái đẹp, mà để hình sắc sự vật tự lên tiếng. Cũng như bốn mùa chảy trôi và lặp lại, đẹp trong triết học phương Đông nằm ở chỗ không tạp niệm, không phán xét mà chỉ lặng yên ngắm nhìn sự hài hòa của sự vật.
Cái tên nổi bật hàng đầu của điện ảnh Á Đông là Trương Nghệ Mưu, với khả năng chuyên chở tinh thần Trung Hoa vào từng khung hình điện ảnh. Người xem thường thấy được cái đẹp ngoạn mục của thiên nhiên, kết hợp với âm thanh và góc máy rộng đặc trưng, đặt con người thành chủ thể nhỏ bé. Đó là mỹ học đặc trưng của Đạo giáo, tạo nên một cái đẹp hư vô và tràn đầy thần khí. Hầu hết các bộ phim của ông đều ấn tượng về mặt thị giác, đi cùng những tông màu chủ đạo: màu đỏ bức bối phủ kín Đèn lồng đỏ treo cao (1991), bữa tiệc màu sắc trong Thập diện mai phục (2004) hay sự mơ hồ như tranh thuỷ mặc của sắc đen, trắng trong Vô ảnh (2018).

Cái đẹp Nhật Bản thừa hưởng tính hư không của Đạo giáo Trung Quốc, nhưng tự rẽ sang con đường riêng bằng việc cộng thêm thẩm mỹ của sự bất toàn. Vì thế, đẹp trong điện ảnh Nhật gần gũi với 2 hệ tư tưởng: “wabi-sabi” (đẹp từ bản chất không hoàn hảo) và “yugen” (vẻ đẹp mờ ảo, thâm sâu). Nổi bật là đạo diễn Yasujiro Ozu với phong cách làm phim đổi mới, không tuân theo các quy ước của Hollywood. Thay vì chuyển cảnh thông thường, Ozu đưa khung hình tĩnh vào giữa các cảnh, có thể là tòa nhà, ấm trà hay tán cây, khoảng trời rộng lớn xen vào mạch phim tiết chế sự kịch tính. Sự tĩnh lặng có thể khiến phim của Yasujiro Ozu hay Akira Kurosawa bị cho là khó xem, chậm rãi đến mức lạ lùng, nhưng không ai phủ nhận chất Nhật trong từng khung hình, cùng những quan điểm mỹ học sâu sắc, gợi sự tò mò sau cảm giác thong thả. Họ nhặt cái đẹp ở những chi tiết nhỏ và tiến sâu vào nó, và điều lay động người xem không nằm ở sự chuyển động mà ở sự trầm lắng quan sát.

Trong số các nhà làm phim châu Á nổi tiếng tại phương Tây, Trần Anh Hùng là gương mặt Việt Nam đặc biệt nổi bật. Tính duy mỹ trong từng khung hình điện ảnh của Trần Anh Hùng đã khiến công chúng thế giới say đắm về một Việt Nam tuyệt đẹp. Từ bối cảnh Hà Nội trong Mùa hè chiều thẳng đứng (2000), tới không gian gia đình gốc Bắc tại Sài Gòn 1950 trong Mùi đu đủ xanh (1993), hay Xích lô (1995), phim của đạo diễn Trần Anh Hùng biểu đạt nội tâm dữ dội của con người qua nhịp điệu chậm rãi, nhẹ nhàng và êm ái của phim. Người xem thường thấy cách đạo diễn tả cận ánh mắt, ánh nắng, sự vật như loạt biểu tượng ẩn dụ cho thông điệp mà nhân vật muốn nói. Điều đặc biệt là phim của Trần Anh Hùng thường lồng ghép khéo léo âm nhạc Việt Nam, nhằm tạo nên bầu không khí bản địa đầy cảm xúc và trữ tình. Tất cả những yếu tố đó đã giúp cho tác phẩm của Trần Anh Hùng giành được nhiều giải thưởng danh giá trên thế giới.