Bài: GS. TS Trịnh Sinh
Ảnh: Nguyễn Thị Minh Hải

Trải nghiệm không gian đậm bản sắc văn hóa của người Mường trong mùa lúa chín.

Tôi đến xã Thượng Cốc (Phú Thọ) vào đúng mùa lúa chín và không khỏi ngỡ ngàng trước cảnh đẹp của vùng bán sơn địa với những ruộng bậc thang như các dải lụa vàng ươm lượn sóng, kéo dài đến tận cánh rừng xanh lam, nơi có đường chân trời cũng màu xanh và những đám mây trắng lững lờ trôi. Quả là một bức tranh thủy mặc được đất trời dệt nên vào đúng mùa thu nắng gió dịu dàng.

Dải lụa với ý nghĩa là chiếc cầu bắc lên Mường Trời

Trong số những lễ hội của người Mường, ngày hội mừng cơm mới là sự kiện quan trọng nhất. Đó là dịp mà họ gặt hái được thành quả từ bao giọt mồ hôi, công sức. Vì thế từ xa xưa, ngày này cũng đánh dấu đầu năm mới theo lịch Mường, tức lịch “Đoi”. Tháng Giêng của người Mường là tháng 10 âm lịch, nghĩa là vào mùa thu, lúc đó vừa thu hoạch lúa ngoài đồng về, người dân sẽ mở hội mừng cơm mới. Người Mường có câu tục ngữ “cơm đồ, nhà gác, nước vác, lợn thui, ngày lui, tháng tới”. Trong đó, “ngày lui, tháng tới” chính là nhắc tới cách tính ngày tháng riêng biệt của cuốn lịch “Đoi” làm bằng 12 thanh tre tượng trưng cho 12 tháng.

Ngày nay, nhịp sống hiện đại ít nhiều ảnh hưởng đến đời sống và lễ hội của người Mường. Tuy nhiên, có những lễ hội vẫn được duy trì tổ chức trang trọng. Ví như việc đồng bào Mường vẫn tổ chức ngày Tết Nguyên Đán như các dân tộc khác, nhưng vẫn có ngày Tết riêng của mình vào mùa thu (trong tiếng Mường, Tết gọi là Thết, cũng bắt nguồn từ chữ Tiết, chỉ Tiết trời, thời Tiết…).

Thầy mo dẫn đầu đoàn tế lễ

Tết đầu năm xưa, bây giờ thường được gọi là lễ hội mừng cơm mới vẫn diễn ra tưng bừng, nhất thiết phải có cơm nếp, lợn thui hoặc cá nướng. Vai trò chủ đạo trong lễ hội thường là ông Mo đội mũ, cầm quạt, đi đầu trong đoàn diễu hành, đến nơi bày đồ cúng trên bàn thờ ngoài trời được đóng từ những gióng tre đặt gần ruộng lúa. Ông Mo khấn trời đất, thần linh cầu cho mưa thuận, gió hòa, mùa màng tươi tốt. Trong ngày hội này, phụ nữ thường mặc trang phục dân tộc với khăn trắng đội đầu, áo ngắn, váy chùng có cạp váy trang trí hoa văn rực rỡ và đeo khá nhiều đồ trang sức bạc (vòng cổ, khuyên tai, xà tích…) vừa đi vừa gõ chiêng, còn nam giới thường cầm cờ, gõ trống… Ngoài việc tổ chức lễ chung cùng cộng đồng, mỗi gia đình còn soạn mâm cơm mới dâng cúng gia tiên. Bên cạnh bàn thờ thường có bó lúa được tết từ 7 hoặc 9 bông lúa nếp ngắt từ ruộng nhà mình để treo trên đầu cột nhà.

Lễ hội mừng cơm mới của người Mường ngày nay vẫn giữ được nhiều nét bản sắc, nhờ đó đã trở thành di sản văn hóa phi vật thể độc đáo, cuốn hút nhiều khách du lịch đến thăm. Từ những năm 30 của thế kỷ trước, học giả người Pháp là V. Goloubew đã viết: “Những người Mường tự cho mình là tổ tiên người An Nam (người Việt) còn chính người An Nam lại coi người Mường là những bà con”. Quan điểm này đã được nhiều học giả chứng minh là có cơ sở từ góc độ ngôn ngữ, khảo cổ, huyết học, di truyền học, văn hóa… Có thể nói từ xa xưa, người Mường và người Việt đã cùng một nguồn gốc, về sau mới tách ra. Vì thế, kho tàng di sản về phong tục, tín ngưỡng của dân tộc Mường cũng giúp chúng ta tìm hiểu sâu hơn về người Việt nói chung.

Lễ vật dâng cúng với nhiều món truyền thống

Nữ học giả J. Cuisinier cả đời gắn bó với xứ Mường, có nghiên cứu chuyên về nghề trồng lúa của người Mường đã quan sát được người Mường dùng con dao cắt lúa gọi là “nhíp” nhỏ hơn bàn tay để cắt một vài bó lúa đầu tiên đặt cạnh bàn thờ tổ tiên chứ không dùng liềm, hái. Dụng cụ này có từ thời văn hóa Đông Sơn và còn lưu lại trong nghi lễ Mường. Người Mường cũng cúng trong lễ mừng cơm mới bánh chưng, bánh giò, chè lam, bánh gai như người Việt. Họ còn bẻ bánh chưng ra thành miếng xát vào các dụng cụ nông nghiệp hay trên sừng trâu, bò vì cho rằng những vật đó cũng có linh hồn, nên cần cầu cho chúng giúp người nông dân trồng lúa bội thu.

Lễ hội mừng năm mới của người Mường ở Thượng Cốc là một di sản văn hóa quý báu. Trong đà phát triển chung của “công nghiệp văn hóa”, chúng ta còn cần phục hồi nhiều bản sắc của lễ hội này thông qua những tư liệu dân tộc học, khảo cổ học để “làm mới” các chất liệu di sản cũ.

Xem thêm bài viết liên quan: