Bài: TS.Vũ Thị Minh Hương
Ảnh: Bảo Minh

Huế được biết đến là thành phố với nhiều di sản thế giới được UNESCO ghi danh như: Quần thể di tích cố đô Huế được công nhận là Di sản Văn hóa thế giới năm 1993, Nhã nhạc cung đình Huế là Di sản văn hóa phi vật thể và truyền khẩu nhân loại năm 2003 và đến nay, ít người biết rằng Huế còn sở hữu một loại hình di sản hết sức độc đáo, đó là Di sản tư liệu được UNESCO ghi danh vào tháng 5 năm 2016 cho hệ thống Thơ văn trên kiến trúc cung đình Huế. Như vậy, ngay tại di sản thế giới Huế lại có thêm một loại hình di sản tư liệu độc đáo, hiếm có và Huế là thành phố duy nhất của Việt Nam và Đông Nam Á sở hữu đồng thời cả 3 loại hình di sản của UNESCO là Di sản vật thể, Di sản phi vật thể và Di sản tư liệu.

Lăng vua Minh Mạng là nơi có nhiều di sản tư liệu

Di sản tư liệu Thơ văn trên kiến trúc cung đình Huế là hệ thống những áng văn thơ tinh túy bằng chữ Hán vốn được tuyển chọn từ trước tác của các vị hoàng đế, thân vương, quan lại triều Nguyễn được chạm, khắc, khảm, cẩn, tráng men hay đắp nổi trên các công trình kiến trúc cung đình tại kinh đô Huế trong giai đoạn 1802-1945. Di sản này bao gồm hàng ngàn bài thơ, bài văn, câu đối được thể hiện trên các chất liệu khác nhau như gỗ, ngà voi, xương, xà cừ, pháp lam, sành sứ… trên công trình kiến trúc cung đình như một hình thức trang trí đặc biệt, chỉ có tại Huế.

Ô thơ trên kiến trúc gỗ ở di tích điện Thái Hòa - Đại Nội

Di sản tư liệu Thơ văn trên kiến trúc cung đình Huế đa số được trình bày dưới hình thức “nhất thi nhất họa” – mỗi ô thơ thường đi kèm với một ô họa tạo nên phong cách đặc trưng của mỹ thuật trang trí truyền thống Huế mà không nơi nào có được. Trải qua thời gian, sự tàn phá của chiến tranh, các thảm họa thiên nhiên và con người, cố đô Huế vẫn bảo tồn được một số lượng rất lớn hệ thống thơ văn độc đáo này với 3 loại chất liệu chính gồm: Thơ văn trang trí trên vật liệu kiến trúc gỗ gồm 2.967 ô thơ; Thơ văn trên ô hộc bằng pháp lam gồm 146 ô thơ và Thơ văn trên vật liệu hiện đại như bê tông, gạch…gồm 88 ô thơ.

Có nhiều ô thơ trên gỗ trong lăng Đồng Khánh

Về nội dung, văn thơ chữ Hán kiến trúc cung đình Huế có giá trị rất độc đáo và không thể thay thế. Đây là những bản gốc duy nhất hiện còn ở Quần thể di tích cố đô Huế và là nguồn sử liệu chân thực, chính xác nhất phản ánh tư tưởng một thời đại, phản ánh thế giới quan và nhân sinh quan của tầng lớp vua quan, hoàng thân quốc thích… và cũng phản ánh tài năng của các thi nhân đương thời qua những bài thơ vịnh cảnh, vịnh người, vịnh trăng trời mây nước, xuân hạ thu đông… Đây là nguồn cứ liệu duy nhất lưu lại các tác phẩm thơ văn hàm chứa nhiều thông tin có giá trị, góp phần nghiên cứu chính trị, văn hóa, xã hội, con người của một quốc gia trong một giai đoạn lịch sử.

Ô thơ trên kiến trúc pháp lam tại lăng vua Minh Mạng

Từ góc nhìn nghệ thuật, đây là những tác phẩm mỹ thuật có giá trị cao trong trang trí một công trình kiến trúc, là một tác phẩm mỹ nghệ độc bản thể hiện sự tài hoa và tâm hồn của các nghệ nhân xưa. Phong cách trang trí này đã tạo nên một dấu ấn trong lịch sử mỹ thuật kiến trúc trang trí của Việt Nam. Bên cạnh đó, đây còn là một bộ sưu tập tranh, một bộ sưu tập thư pháp vô cùng đa dạng, phong phú và có ý nghĩa đối với Việt Nam cũng như trong khu vực.

Giờ đây đến với Quần thể Di tích Cố đô Huế, ta còn cần thời gian để thưởng ngoạn những giá trị độc đáo và duy nhất của những tác phẩm nghệ thuật “nhất thi nhất họa” ngự trị trên các công trình kiến trúc cung đình tưởng như đã bị ngủ quên, nay đã được đánh thức và trở thành di sản. Các tác phẩm này mang dấu ấn thời đại đã sản sinh ra nó, hình thành một hình thái văn hóa riêng của kiến trúc cung đình Nguyễn trên Quần thể di tích cố đô Huế.