Thu Hà

Cả năm gieo trồng vất vả cho nên đến mùa thu hoạch cuối năm, đồng bào Khmer Nam tổ chức lễ hội cúng trăng Ok Om Bok để ăn mừng mùa màng bội thu, đồng thời cảm tạ các vị thần và tổ tiên đã phù hộ một năm mưa thuận gió hòa.

Tiếng Khmer, “Ok” là đút và “Om Bok” là cốm dẹp. Cho nên, dịp lễ có tên gọi khác là lễ đút cốm dẹp hay lễ hội cúng trăng. Thời gian diễn ra vào ngày 14 và 15 tháng Ka-Đâk (tức tháng 12 theo lịch pháp của người Khmer), tương đương rằm tháng 10 âm lịch theo lịch pháp của người Việt.

Lễ thả đèn nước với những chiếc đèn mô phỏng tháp Chăm trong lễ hội Ok Bom Bok - Ảnh: Báo Lao Động

Vì sao Ok Om Bok gọi là lễ cúng trăng? Đời sống của người Khmer Nam bộ gắn bó mật thiết với nông nghiệp. Cây lúa phát triển thuận lợi, không chỉ nhờ bàn tay chăm bẵm của con người mà còn nhờ sự phù trợ của các nhiên thần. Đó là thần Đất, thần Gió, thần Nước, thần Lửa – cả bốn vị thần đều chịu sự cai quản của Mặt Trăng. Đây là vị thần trông coi thời tiết và thủy văn, giúp mùa màng tươi tốt và con người khỏe mạnh. Do đó, lễ cúng trăng là dịp để đồng bào Khmer dâng cúng lễ vật, bày tỏ lòng biết ơn đến các thần và gửi gắm ước nguyện bình an, sung túc cho mùa gặt kế tiếp.

Lễ hội Ok Om Bok thường được tổ chức trong phạm vi gia đình, ở các ngôi chùa hay điểm sinh hoạt cộng đồng của phum sóc (làng xã). Xuyên suốt lễ hội là nhiều nghi thức giàu tính văn hóa và biểu tượng. Ban ngày thì tổ chức các hoạt động vui chơi, gắn kết bà con như trò chơi dân gian, thi đấu thể thao, đặc sắc nhất là cuộc tranh tài đua ghe Ngo giữa các phum sóc. Ban đêm khi mặt trăng tròn vành vạnh là lúc nhà nhà kính cẩn thực hành lễ cúng trăng, nghi thức đút cốm dẹp cho trẻ nhỏ, lễ thả đèn nước và thả đèn gió.

Quang cảnh một buổi đua ghe ngo - Ảnh: Huỳnh Phương

Đua ghe Ngo

Màn tranh tài diễn ra trên dòng sông lớn của các tỉnh như sông Maspero (Sóc Trăng cũ), Ao Bà Om (Trà Vinh cũ).

Phong tục đua ghe Ngo bắt nguồn từ xứ Ba Sắc (Sóc Trăng cũ) vào năm 1528. Lúc bấy giờ, ghe Ngo là phương tiện diễn tập chủ yếu của ba đạo quân thủy chiến nhằm bảo vệ vùng lãnh thổ. Hoạt động này diễn ra hằng năm vào hai dịp lễ, một là lễ xuất hạ của các vị sư vào rằm tháng 8, hai là lễ cúng trăng Ok Om Bok vào rằm tháng 10. Dần dà, khi vùng đất đã yên ổn thì việc diễn tập bằng ghe Ngo không còn nữa. Cho đến năm 1888, chính quyền đã khôi phục hoạt động đua ghe Ngo và biến nó trở thành nghi thức sinh hoạt cộng đồng không thể thiếu trong lễ cúng trăng.

Người dân trang trí ghe Ngo - Ảnh: Huỳnh Phương

Thuở xưa, ghe được làm từ thân cây sao nguyên khối – một loại cây quý và chắc của rừng châu thổ Mekong. Người thợ mộc tiến hành đục, khoét, đẽo thân cây theo dáng của chiếc ghe độc mộc, nhưng cải tiến phần mũi và đuôi ghe cong vuốt. Cho nên ghe Ngo trong tiếng Khmer gọi là “Tuk ngô” (trong đó “Tuk” là ghe, “ngô” là cong) mà sau này người ta đọc trại thành “Tuk ngo”. Ngày nay, thân cây sao quý hiếm, thợ mộc thay thế bằng ván cây sao giúp ghe nhẹ hơn và lướt nhanh hơn trên mặt nước. Việc đóng ghe được thực hiện trong một nhà xưởng tại chùa, sau khi hoàn thành cuộc thi, ngôi chùa cũng là nơi gìn giữ và bảo tồn ghe Ngo.

Theo nguyên tắc, ghe Ngo dài đến 2,7 mét, bên trong có nhiều khoang. Mỗi khoang sẽ được đóng những cây ván dài 1,2m dùng làm băng ghế ngồi cho 2 người chèo. Chiếc ghe có sức chứa 50 đến 60 người chia thành các vị trí chủ chốt. Người ngồi ở mũi ghe, theo quan niệm xưa là người khá giả nhất trong phum sóc để lo chuyện lễ cúng, lo chi phí cuộc đua và các nghi thức tâm linh khác. Liền sau người ngồi ở mũi ghe là cặp “s’ma tưm” với kỹ thuật bơi thật nhanh theo đúng nhịp còi – họ sẽ làm chuẩn cho những người phía sau gồm 12 người ngồi chèo và 28 người quỳ chèo. Phía sau cùng là vị trí đứng của 3 tay lái gồm 1 lái chính và 2 lái phụ. Đồng thời, không thể thiếu hai người ngồi giữa và cuối ghe để thổi còi điều khiển nhịp bơi.

Đua ghe Ngo là hoạt động thu hút sự đông đảo người dân quan tâm - Ảnh: Huỳnh Phương

Mỗi chiếc ghe Ngo luôn có một linh vật biểu tượng đặt ngay trên đầu ghe. Những con vật nổi tiếng với tốc độ bơi, bay, chạy nhanh được chọn trở thành linh vật của ghe ngo, chẳng hạn như thần rắn Naga, chim thần Kâyno uy nghiêm, rồng (Neak) dũng mãnh, voi, hổ hay sư tử. Đối với bà con trong phum sóc và ngôi chùa, linh vật trên ghe Ngo là đại diện cho sự tự hào và niềm kiêu hãnh, cho màu cờ sắc áo độc đáo không hòa lẫn trên đường đua, tiếp thêm sức mạnh cổ vũ cho mỗi người trong đội để mang về chiến thắng cho phum sóc và chùa của mình.

Một tháng trước cuộc thi, không khí tại phum, sóc đã vô cùng náo nhiệt. Khoảng giờ chiều, dòng người đổ về các ngôi chùa để xem các đội thi luyện tập. Người tham gia thi đấu là những thanh niên trai tráng khỏe nhất vùng, họ tập hợp trước sân chùa, nghe hiệu lệnh là tiếng còi của huấn luyện viên, thực hiện các bài tập khởi động và động tác khua dầm thật đều nhau và nhịp nhàng. Phải nói rằng, trong cuộc đua ghe ngo, việc các tay chèo phối hợp nhịp nhàng với nhau chính là yếu tố quyết định thắng lợi. Bởi chiếc ghe ngo dài, lại thêm phần mũi và đuôi cong, vậy nên dễ bị lật nếu cả đội chèo không đều nhịp.

Việc các tay chèo phối hợp nhịp nhàng chính là yếu tố quyết định thắng lợi một cuộc đua ghe Ngo - Ảnh: Huỳnh Phương

Sau khi hoàn thành phần tập ở sân, đội thi đấu sẽ đi vòng ra phía sau chùa, nơi có con mương nhỏ với hai chiếc thuyền giống như bộ xương cá khổng lồ. Tại đây, họ sẽ chèo với mái dầm thật, cảm nhận sức nặng và sức chảy của dòng nước. Mỗi nhịp dầm khua dứt khoát, mạnh mẽ đánh xuống mặt sông, bọt nước tung trắng xóa hòa cùng mồ hôi của người luyện tập.

Lễ cúng trăng và nghi thức đút cốm dẹp

Trong tất cả các phần lễ và phần hội của Ok Om Bok, thì lễ cúng trăng là quan trọng nhất. Mâm cúng thần mặt trăng sẽ gồm hương hoa, nhang đèn, các sản vật dân dã từ đồng ruộng như dừa, chuối xiêm, khoai mì luộc, cốm dẹp, các món bánh hay chè nấu từ gạo nếp.

Sản vật dân dã trong mâm cúng trăng - Ảnh: Báo Lao Động

Đối với lễ cúng trăng tại nhà, gia chủ sẽ bày một cái bàn trước sân, đặt mâm cúng lên trên, khi cúng thì hướng về phía mặt trăng và đọc bài khấn. Nội dung của bài khấn gồm ba phần là cảm tạ các vị thần đã ban cho một năm mùa màng thuận lợi và gia đình bình an, tạ lỗi trước những thiếu sót lỗi lầm và gửi gắm ước nguyện mùa vụ năm sau được nhiều tốt lành.

Sau nghi thức cúng trăng là nghi thức đút cốm dẹp. Người lớn tuổi trong nhà sẽ gọi lần lượt từng người con cháu ra sân. Mỗi đứa trẻ sẽ được người lớn đút cốm dẹp, chuối và khoai luộc. Việc đút thức ăn đầy miệng thể hiện cho sự dư dả, sung túc. Không chỉ vậy, người trẻ còn được hỏi về ước muốn mai sau và được người lớn vỗ nhẹ vào lưng cùng lời chúc phúc cho ước nguyện thành sự thật.

Người lớn tuổi đút cốm cho con cháu trong nhà - Ảnh: Báo Văn nghệ Thái Nguyên

Lễ hội Ok Om Bok tuy chỉ diễn ra trong vài ngày nhưng bầu không khí nôn nao, tất bật chuẩn bị mọi thứ đã diễn ra từ nhiều tháng trước khiến cho vùng đất trở nên sinh động. Tiếng chày bóc..bóc nện vào cối giã cốm, mồ hôi hòa cùng bọt nước trắng xóa của các tay chèo, ánh mắt chăm chú của người thợ mộc đóng ghe Ngo, tất cả hòa chung một nhịp đập, hướng về dịp lễ mang chiều sâu tâm thức và niềm tự hào của đồng bào Khmer Nam bộ.

Xem thêm bài viết liên quan: