Quảng cáo 
Ngô Kim Khôi
Cuộc hạnh ngộ bất ngờ và kỳ diệu giữa Victor Tardieu và Nam Sơn đã đưa hội họa Việt Nam vào một bước ngoặc lịch sử, và lập ra một nền móng nghệ thuật Việt Nam hoàn toàn mới lạ mà sau này tiếng vang đã ngân lên khắp hoàn cầu.
Đây là một câu chuyện về hai cuộc đời mà định mệnh đã đưa đẩy họ gặp nhau, làm nên lịch sử hội họa Việt Nam.
Victor Tardieu sinh năm 1870 tại Lyon. Ông đi vào thế giới hội họa với những tấm tranh có bố cục lớn và rất thành công trong việc thể hiện bích họa. Năm 1920, cuộc đời của ông đã rẽ vào một khúc quanh định mệnh khi ông nhận được Giải thưởng Đông Dương (Prix de l’Indochine) và học bổng sang Đông Dương nghiên cứu trong vòng một năm. Ông tới Hà Nội vào tháng 2/1921.
Sinh trưởng trong một dòng dõi nho gia, Nam Sơn (tên thật Nguyễn Văn Thọ) chào đời tại Hà Nội vào năm 1899. Từ nhỏ ông đã học cách thưởng thức nét đẹp thiên nhiên qua các bài thi phú và tranh vẽ, chập chững đi vào thế giới hội họa với những khái luận ban sơ qua quyển “Giới tử viên họa truyền” (một bộ cẩm nang bách khoa về hội họa cổ điển Trung Hoa, của họa sĩ/văn sĩ danh tiếng Lý Ngư, đời Khanh Hy).
Vào khoảng 1920-1921, Nam Sơn hăng hái gánh vác việc trang trí cho Hội quán Sinh viên An Nam (Foyer des Étudiants annamites), và được vị Chủ tịch Danh dự của Hội quán là Louis Marty, giám đốc Chính trị vụ Phủ Toàn quyền Đông Dương, giới thiệu với Victor Tardieu.
Cuộc hạnh ngộ bất ngờ và kỳ diệu đó đã đưa hội họa Việt Nam, vốn dĩ có nhiều ảnh hưởng Trung Hoa, vào một bước ngoặc lịch sử.
Những ngày tháng được Victor Tardieu chỉ dẫn, lần đầu tiên trong đời, Nam Sơn đã ngỡ ngàng tiếp xúc với hội họa tây phương, cách nhìn xa gần với những phối cảnh, ánh sáng, hình khối, vẽ bóng, đo đạc, màu sắc… Những khái luận mới mẻ này đã mở ra trước mắt Nam Sơn một chân trời xa lạ nhưng tràn đầy say mê và lý thú, nét đẹp thiên nhiên trước kia bỗng nhiên trở thành một khung cảnh tràn đầy sắc thái vô cùng vô tận. Qua sự chân thành, khát khao học hỏi của Nam Sơn, Victor Tardieu đã dành riêng một góc trong xưởng họa để chỉ dẫn phương pháp sơn dầu, cách pha mầu, cách vẽ chân dung, phong cảnh, tĩnh vật…, thời ấy rất xa lạ với người Việt.
Năm 1923, lần đầu tiên trong đời nghệ sĩ, Nam Sơn tham gia triển lãm do hội Khai Trí Tiến Đức tổ chức, cùng với những nhà mỹ nghệ thời bấy giờ như Thăng Trần Phềnh, Phúc Mỹ, Nguyễn Đức Thục, Ngô Đặng Đĩnh… Những bức tranh sơn dầu “Nhà nho xứ Bắc”, “Tĩnh vật” của Nam Sơn đã làm ông trở thành một trong những người vẽ tranh sơn dầu đầu tiên của nước Việt Nam. Tên của Nam Sơn đã xuất hiện trong danh sách những người đoạt giải “Cuộc đấu xảo mỹ nghệ của hội Khai trí”. Niềm say mê và nỗi khát khao trên con đường nghệ thuật đã hình thành trong Nam Sơn một ý tưởng “ngông cuồng”, ông muốn mọi người dân trong đất nước ông cùng chung hưởng và học hỏi điều khám phá mới lạ này. Ý định mở ra một trường Mỹ thuật lớn dần trong tâm tưởng. Sau nhiều đắn đo, ông trình bày nguyện vọng ấy với Victor Tardieu. Bị chinh phục bởi nguyện vọng của Nam Sơn, Victor Tardieu đề cập đến vấn đề mở ra một trường Mỹ thuật tại Đông Dương. Và nghị định thành lập một ngôi trường dưới tên trường Mỹ thuật Đông Dương xuất hiện trên công báo vào ngày 27/10/1924. Ngày 01/10/1925 đánh dấu buổi khai trường Mỹ thuật Đông Dương với 10 thí sinh trúng tuyển và khoảng 20 thí sinh dự bị cho chương trình học ba năm.
Vì không có quy chế định biên dành cho người An Nam, chức vụ của Nam Sơn được ghi là Trợ lý (moniteur). Thật ra vai trò của ông trong buổi đầu tiên này thật là đa dạng. Ông luôn phải hỗ trợ cho Victor Tardieu giờ đã quá bận rộn trong chức vụ Hiệu trưởng. Cùng một lúc, Nam Sơn vừa là thư ký, quản lý, giám học…, lại vừa phụ giảng cho Victor Tardieu hay Joseph Inguimberty. Rất nhiều người không biết ông chưa từng bao giờ là học trò của trường. Khi trường mở cửa, ông là người đã dạn dày công lao. Ngày 24/10/1927, Nam Sơn chính thức phụ trách lớp dự bị và chuyên ngành trang trí. Ông là người Việt Nam đầu tiên có chức vụ giáo sư trong ngôi trường này. Nên nhớ rằng trong thời thuộc địa, khó ai có thể hình dung một người An Nam giữ chức giáo sư trong một ngôi trường Tây.
Trong quyển “Các trường Mỹ thuật Đông Dương”, Toàn quyền Đông Pháp xuất bản dịp Triển lãm Quốc tế Nghệ thuật và Kỹ thuật tại Paris 1937, vai trò của Victor Tardieu và Nam Sơn đối với trường Mỹ thuật Đông Dương đã được nhấn mạnh: “…trường Mỹ thuật Đông Dương được sáng lập bởi họa sĩ Victor Tardieu, trong thời kỳ ông Merlin là Toàn Quyền Đông Dương (nghị định ngày 27 tháng 10 năm 1924), ông Victor Tardieu hiện nay là Hiệu trưởng”; “…Việc giảng dạy môn Đồ họa và Trang trí được phụ trách bởi một giáo sư chuyên ngành bậc 2, ông Nam Sơn, là một trong hai người sáng lập trường Mỹ thuật Đông Dương. Ông đã đạt được những thành quả lỗi lạc trong việc giáo dục đào tạo và đóng góp một phần rộng lớn trong việc phục hưng nền Mỹ thuật truyền thống An Nam, cũng là học thuyết và hiến chương của toàn Trường”.
Cuộc hành trình về phương đông của Victor Tardieu những tưởng chỉ trong vòng một năm theo học bổng của Giải thưởng Đông Dương, nhưng ông đã ở lại đến cuối cuộc đời và sáng lập ra một nền móng nghệ thuật Việt Nam hoàn toàn mới lạ. Trong suốt thời gian làm Hiệu trưởng, ông không ngừng nâng cao trình độ của sinh viên bằng cách dung hòa hai nền mỹ thuật Đông-Tây. Về phần Nam Sơn, những tác phẩm phối hợp hài hòa hai phương pháp Đông – Tây của ông đã có tiếng vang tại nhiều châu lục. Ông đã biết đến niềm vinh quang qua Huy chương Bạc tại Triển lãm Hội các Nghệ sĩ Pháp (Salon des Artistes Français) năm 1932 với tác phẩm sơn dầu “Chân dung mẹ tôi”, Giải thưởng Mỹ thuật Rome năm 1932 với tranh khắc gỗ “Cò trắng cá vàng”… Một điều đáng lưu ý là tấm tranh mực nho “Chợ gạo bên hữu ngạn sông Hồng” của Nam Sơn là tấm tranh Việt Nam đầu tiên đã được chính phủ Pháp mua vào năm 1930. Ngoài ra, trong vai trò tiên phong, Nam Sơn là người đã hình thành tranh phấn tiên (pastel) “Chân dung cụ Sùng Ấm-Tường” vào năm 1927, và đi trước Nguyễn Phan Chánh, tranh lụa “Về chợ” của ông được hoàn thành vào năm 1927-1928. Đó là tấm tranh phấn tiên và tranh lụa đầu tiên của nước Việt Nam. Vào năm 1945, sau cuộc đảo chính Nhật, khi các giáo sư người Pháp hồi hương, lần đầu tiên cũng là lần duy nhất, trường Mỹ thuật Đông Dương được điều khiển và hướng dẫn bởi một người Việt Nam, Nguyễn Nam Sơn trở thành Quyền Hiệu trưởng. Nam Sơn từ trần tại Hà Nội ngày 26/01/1973. 
