Quảng cáo 
Bài: SƠN CA
Hình ảnh những thiếu nữ ngày Tết trong tác phẩm hội họa trên nền chất liệu lụa và sơn mài truyền thống đã chạm vào tâm khảm của một người Việt Nam nơi đất khách.
Lần đầu tiên tôi được ngắm một tác phẩm hội họa Đông Dương là khi ở Paris. Đó là bức chân dung thiếu nữ trên chất liệu sơn mài. Chỉ tôi và bức tranh ấy, trong không gian lắng đọng, màu vàng lá lấp lánh trên những lớp sơn đỏ và đen nhánh đã gợi lên trong tôi một xúc cảm đặc biệt lạ lùng. Cảm giác ấy giống như một nghệ nhân sơn mài của Nhật Bản từng nói rằng, trong mỗi tác phẩm sơn mài, luôn có một điều gì đó ẩn sau mà ta không thể nắm bắt một cách đơn thuần bằng thị giác. Kể từ khoảnh khắc rung động ấy, tôi mới hiểu rằng những tác phẩm đến từ phương Đông đã làm sáng tỏ phần nội tâm, vừa là phần mình chưa biết đến, nhưng cũng là phần mà mình đã bỏ quên.
Tôi nghĩ sâu sắc rằng, điều này chỉ có thể là cú chạm của một tâm hồn Việt tha hương với tranh Đông Dương. Nỗi niềm hồi cố quê nhà của một người Việt ngày càng trở nên tha thiết hơn trong những ngày Tết đến xuân về. Chỉ nghệ thuật mới có thể khỏa lấp được những phần xa xôi hụt hẫng ấy. Ta không chỉ thiếu vắng một vùng đất, một không gian mà còn thiếu vắng cả những giấc mơ, những ký ức, những mảnh ghép, những phần đời đã trôi qua từ rất lâu rồi.
Gần 100 năm trước, sự ra đời của Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương tại Hà Nội do ngài Victor Tardieu khởi xướng, đã khai sinh nền hội họa hiện đại Việt Nam. Thuở đó, nơi đây không chỉ là chốn hội tụ những tinh hoa tri thức bản địa mà còn là nơi lưu trú của các họa sĩ Pháp du hành tới vùng Viễn Đông tươi đẹp này. Trường được dẫn dắt bởi những người thầy tận tâm, tiêu biểu như Victor Tardieu, Joseph Inguimberty, Alix Aymé, André Maire. Để từ đây, một thế hệ họa sĩ Việt Nam đã trưởng thành, đóng góp cho nền mỹ thuật quốc gia và cả thế giới những tên tuổi lớn, cùng các tác phẩm có giá trị thẩm mỹ trường tồn theo thời gian.
Theo nhà nghiên cứu Đoàn Ánh Dương trong cuốn Phong hóa thời hiện đại, Tự Lực văn đoàn trong tình thế thuộc địa ở Việt Nam đầu thế kỷ 20 (NXB. Hội Nhà văn, 2020), thời ấy có một khoảng cách xa giữa người nông dân và các tri thức Tây học mới được bứng ra khỏi khung cảnh nông thôn, để trưởng thành trong nhà trường Pháp – Việt tại các đô thị phát triển.
Người phụ nữ, đối tượng được xem là chịu tác động mạnh mẽ và sâu sắc nhất trong sự va chạm giữa truyền thống và hiện đại của tầng lớp thị dân kiểu mới này, trở thành đối tượng trực tiếp cho các thảo luận. Trên Phong hóa Xuân Giáp Tuất (số 85, 11/2/1934) xuất hiện một mục mới do họa sĩ Lemur Nguyễn Cát Tường phụ trách chính: “Vẻ đẹp riêng tặng các bà các cô”, […] chính là khởi đầu cho một cuộc cách mạng về nữ phục ở Việt Nam, […] là cơ sở cho áo dài truyền thống, được (phụ nữ) Việt Nam xem như một nét bản sắc giới và văn hóa dân tộc”.
Trong thời gian đó, hầu hết các bức tranh bìa, phụ bản của tạp chí, đặc biệt là báo Phong Hóa và Ngày Nay, được thực hiện bởi các họa sĩ thế hệ mới. Từ đó, nhiều bức tranh thiếu nữ chơi xuân trong những tà áo dài thướt tha đã được ra đời. Bức tranh lụa vẽ người phụ nữ trong cảnh xuân sớm nhất có thể tìm thấy được là bức Ngày Tết của danh họa Trần Văn Cẩn, in trong cuốn Những trường Mỹ thuật Đông Dương (Les écoles d’art de l’Indochine, 1937, NXB. Imprimerie D’ExtrêmeOrient tại Hà Nội). Nếu so sánh với các bức tranh chủ đề thiếu nữ đi chợ Tết của họa sĩ Lương Xuân Nhị và Nguyễn Tiến Chung, thì cô gái trong bức tranh này có sự giao tiếp với người bán hoa một cách thân mật hơn. Đây có lẽ cũng là bức tranh hiếm hoi ta thấy một cô gái mặc áo dài quay lưng lại phía người xem, còn người nông dân bán hoa được thể hiện rõ khuôn mặt với sự chân tình dành cho thiếu nữ, đồng thời người nông dân cũng trở thành nhân vật chính của tác phẩm.
Thế nhưng, tác phẩm lụa Đi chợ Tết được họa sĩ Nguyễn Tiến Chung (vẽ năm 1940), hiện đang được trưng bày tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, vẫn là một bức tranh tiêu biểu và đẹp nhất trong đề tài này. Tác phẩm mang giá trị thẩm mỹ vượt thời gian cả về màu sắc lẫn bố cục tạo hình, chứa đựng một vẻ rất đỗi dịu dàng trong tâm hồn. Tranh lụa không tạo cảm giác sâu thẳm như tranh sơn mài, nhưng nó lay động bởi vẻ mong manh và mơ hồ đặc trưng. Tà áo dài dưới nhịp bước chân đi của hai cô gái thật duyên dáng và màu đỏ điểm xuyết trong tranh trên đôi hài, trên chiếc khăn quàng, cả trên đôi môi, như những đốm lửa nhỏ thắp lên sự nồng ấm cho tiết trời năm mới.
Sẽ thật thiếu sót khi nhắc về danh tác hội họa thuộc đề tài này, mà bỏ quên bảo vật quốc gia sơn mài Vườn xuân Trung Nam Bắc và bức bình phong 2 mặt Thiếu nữ trong vườn – Dọc mùng (Phong cảnh) của danh họa Nguyễn Gia Trí. Không gian mùa xuân với những cô gái tuổi đương thì, tạo nên vẻ đẹp căng tràn sức sống. Với lối vẽ phân điểm (pointillism), toàn bộ tác phẩm mang nhịp điệu của âm thanh và ánh sáng, với hằng hà sa số sắc thái chuyển động, như đưa người xem vào thế giới tuyệt mỹ, tràn đầy niềm hân hoan của cuộc đời.
Tôi bỗng nhận ra một điều đến từ vẻ đẹp của chất liệu và đề tài khi đứng trước những bức tranh Đông Dương. Chất liệu hội họa truyền thống của Việt Nam là tranh lụa và tranh sơn mài, cũng như những tà áo dài của các thiếu nữ ngày Tết, không chỉ gợi nhớ về quê hương, mà còn cả tuổi thanh xuân đã lùi dần theo năm tháng. Tôi tin rằng, điều mà nghệ thuật làm người ta rung động nhất, chính là chạm vào nguồn cội của mình.
