Bài & Ảnh: TS Trần Tấn Vịnh     

Batik là kỹ thuật dùng sáp ong để nhuộm vải và vẽ hoa văn, tạo ra sản phẩm vải có hoa văn, họa tiết, màu sắc độc đáo và ấn tượng. Kỹ thuật này được ra đời từ thế kỷ thứ IV, V trước công nguyên và phát triển mạnh ở nhiều nước trên thế giới, nhưng lâu đời nhất là những quốc gia có nền văn minh cổ đại như Ai Cập và Ấn Độ. Thông qua quá trình giao lưu văn hóa, sản phẩm vải batik cùng với kỹ thuật của nó  đã sớm đến với Indonesia và từ đây được đưa vào châu Úc hay một số nước như Malaysia, Brunei… Với sắc màu, hoa văn đa dạng, vải batik từ lâu đã được chọn làm trang phục truyền thống, tạo nên vẻ đẹp lộng lẫy, sang trọng cho phái đẹp ở các nước Đông Nam Á hải đảo.

Indonesia chính là vương quốc của batik. Từ một vài làng nghề truyền thống, Batik đã phát triển thành những trung tâm sản xuất lớn. Đất nước vạn đảo này còn giữ được truyền thống làm batik cổ như vùng Toraja, Flores, Halmahera, Papua, đặc biệt là ở khu ngoại ô Tuban, phía đông Java. Batik Indonesia được đánh giá là sản phẩm dệt tinh tế nhất, đẹp nhất, không có nơi nào sánh nổi. Batik được thực hiện qua nhiều công đoạn phức tạp. Từ mảnh vải cotton dệt tay trắng nguyên sơ, thợ thủ công và những nhà thiết kế dùng bút chì vẽ mẫu hoa văn lên vải. Sau đó họ vẽ và phủ sáp ong lên các hình mẫu, rồi nhúng trong thùng đựng dung dịch thuốc nhuộm đun sôi. Nước nóng lên sẽ làm cho sáp tan ra, phần vải được phủ sáp ong vẫn còn trắng, chỉ có các phần vải không được phủ sáp mới nhuốm màu và bắt đầu hiện hình hoa văn. Công đoạn quan trọng nhất là vẽ sáp ong. Người ta dùng một công cụ nhỏ bằng đồng chứa sáp ong nóng có vòi thon và dài gọi là canting vẽ và phủ sáp ong lên các hình vẽ hay những mảng chưa cần được nhuộm màu của tấm vải. Tấm vải được mang phơi khô, kiểm tra chất lượng kỹ thuật màu sắc, hoa văn sau lần nhuộm ban đầu. Sau vài quy trình lặp đi lặp lại: vẽ – phủ sáp và nhuộm màu, sẽ cho ra sản phẩm hoàn thiện, ưng ý.

Baitk là sản phẩm của sự cần cù, nhẫn nại và đầy tính sáng tạo, vì nghệ thuật làm ra sản phẩm này giống như là “vẽ” hay “họa” lên trên mặt vải. Những người đàn ông trồng bông, nhưng toàn bộ công việc sau đó như thu hoạch bông, kéo sợi, dệt vải, chế biến màu và in hoa văn là đặc quyền của phụ nữ. Họ nắm giữ những bí quyết, nghệ thuật được tích lũy lâu đời nhằm tạo ra những tấm vải batik có sắc màu tươi đẹp và hoa văn rực rỡ. Màu chàm là màu tự nhiên được ưa thích nhất. Bằng cách cho thêm vào một số chất phụ gia, điều chỉnh thời gian nhúng và ngâm vải trong thuốc nhuộm sẽ cho ra những màu đậm hoặc nhạt khác nhau. Màu nâu được chế biến từ vỏ cây soga, màu đỏ được chiết xuất từ lá cây morinda citrifolia. Trên nền màu cơ bản đó, những hoa văn ẩn hiện, khắc họa những hình ảnh muôn màu của thiên nhiên và cuộc sống con người. 

Ngày nay batik lurik trở thành vải truyền thống cho tất cả phụ nữ. Nhiều mẫu vải batik có kích thước khác nhau như Sayut, Jarit, Sarung dùng để may áo, váy, tấm choàng, khăn quàng, khăn, thắt lưng… Trên các sản phẩm đó luôn được bố trí nhiều hoa văn chim như phượng, công, hạc… và hoa văn hoa lá ở trung tâm và đường viền. Theo dân gian, chim tượng trưng cho con trai, hoa tượng trưng cho con gái. Lối in hoa batik gedhog hay batik lurik là kỹ thuật lâu đời nhất. Những nốt chấm sáng trên nền coblosan của vùng Java thích hợp với những tấm vải dày và cứng làm từ sợi bông. Theo quan niệm của địa phương, hoa văn chấm sáng coblosan trên nền đỏ hay xanh sẫm, tượng trưng cho hạt gạo, là biểu tượng cho sự màu mỡ.

Batik là sản phẩm vải được ưa chuộng, được chọn làm trang phục cho mọi tầng lớp. Tấm vải xanh màu chàm có tên là putihan, biểu tượng của sự trắng trong, vô nhiễm, mang ý nghĩa sức mạnh bảo vệ, dành cho những đứa con đầu lòng, nên thường làm khăn quàng, tấm choàng cho em bé, nhất là khi bị ốm. Tấm vải batik có hoa văn đỏ rực trên nền trắng, gọi là bangrod, dùng cho các cô gái trẻ sắp làm đám cưới. Tấm vải batik có phối màu đỏ, xanh, đen trên nền màu sáng gọi là pipitan-biểu tượng cho sự gắn kết, gần gũi giữa vợ chồng, con cái, thích hợp cho phụ nữ có con nhỏ. Tấm vải batik có màu xanh sẫm trên nền xanh nhạt gọi là biron– dành cho những người mẹ trung tuổi và thường dùng làm của hồi môn cho con cái khi lập gia đình. Tấm vải batik irengan có màu đen trên nền xanh cẩm thạch, thích hợp với người phụ nữ đứng tuổi. Một số tấm vải dành riêng cho việc trang trí nhà cửa, làm khăn choàng phủ lên đôi vợ chồng trong lễ cưới. Trước kia, những người vợ của tầng lớp cao quý như chủ đất, người có chức sắc chỉ mặc những loại trang phục batik cao cấp.

Batik là sản phẩm dệt có sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa kỹ thuật dệt và hội họa. Một số sản phẩm đạt chất lượng nghệ thuật tinh xảo, có giá trị thẩm mỹ cao. Với vẻ đẹp độc nhất vô nhị, những sắc phục được tạo ra từ sản phẩm batik chính là tinh hoa di sản thời trang của các nước Đông Nam Á hải đảo. Batik là báu vật giúp cho các nước này phát triển mạnh công nghệ may mặc, dệt vải, thời trang, lễ hội, du lịch… Truyền thống batik đã trở thành biểu tượng văn hóa của cả quốc đảo lớn nhất hành tinh Indonesia. Năm 2009 batik đã được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.

Xem thêm bài viết cùng chuyên mục: