Bài NIKITA CHU
Ảnh LUXUO

Sự trở về của các tác phẩm hội họa của vua Hàm Nghi đã trở thành dấu ấn lịch sử của nghệ thuật Việt Nam.

Đến triển lãm Trời, Non, Nước – Allusive Panorama, tôi có dịp được trò chuyện cùng giám tuyển Ace Lê về triển lãm hồi cố quy mô nhất dành cho hội họa của Cựu hoàng Hàm Nghi tại Việt Nam. 21 tác phẩm từ 10 bộ sưu tập tư nhân đã được trưng bày tại Điện Kiến Trung (Huế), mang đến cho giới mộ điệu và công chúng cơ hội hiểu thêm về vai trò của Ngài như một nghệ sĩ, cũng như những tâm tình sâu sắc Ngài dành cho cố hương.

Hình ảnh buổi lễ khai mạc triển lãm “Trời, Non, Nước - Allusive Panorama”

Phải nói rằng, “Trời, Non, Nước – Allusive Panorama” là một triển lãm đã đi vào lịch sử nghệ thuật Việt Nam. Sự kiện qua đi, nhưng còn để lại dư âm sâu sắc trong lòng công chúng. Khi so sánh mong muốn từ ý tưởng dự án với kết quả thực tế, anh cảm thấy ra sao?

Trước đây, ít ai biết rằng vua Hàm Nghi là họa sĩ đầu tiên của mỹ thuật hiện đại Việt Nam. Mục tiêu của Trời, Non, Nước là đưa Cựu hoàng Hàm Nghi về vị trí xứng đáng trong lịch sử mỹ thuật. Đây là điều mà Tiến sĩ (TS.) Amandine Dabat – đồng giám tuyển với tôi – đã miệt mài hiện thực hóa trong nhiều năm, đặc biệt là qua ấn bản Hàm Nghi: Hoàng đế lưu vong, nghệ sĩ ở Alger.

Với tôi, công việc lần này không chỉ đơn thuần là giám tuyển một triển lãm hồi cố. Tôi đã đặt ra các tiêu chí cụ thể từ những ngày đầu, rằng việc này phải được tổ chức tại Đại Nội Huế, vào mùa xuân, với những bức tranh khắc họa cuộc đời Cựu hoàng với tư cách là một nghệ sĩ, và các khâu triển khai phải được đảm nhiệm bởi người Việt, theo tiêu chuẩn trưng bày của bảo tàng quốc tế.

Sau một năm rưỡi chuẩn bị cùng sự đồng hành của nhiều cá nhân và tổ chức, triển lãm đã đón 8 – 10 nghìn lượt khách tham quan mỗi ngày xuyên suốt hai tuần mở cửa, vượt mong đợi của chúng tôi. Khán giả mộ nghệ đã bay từ nhiều quốc gia và mọi miền đất nước tới Huế. Việc được công chúng nói chung, người yêu nghệ thuật và người dân Huế nhiệt liệt đón nhận là món quà lớn nhất dành cho một giám tuyển – cầu nối giữa nghệ thuật và khán giả.

Giám tuyển Ace Lê tại lễ khai mạc triển lãm “Trời, Non, Nước - Allusive Panorama”

Tôi còn nhớ, trước khi rời không gian, TS. Amandine xin phép có được 15 phút đi dạo lại một vòng phòng trưng bày để bịn rịn ngắm thật sâu lại từng bức tranh, đó có lẽ là một trong những giây phút khiến cá nhân tôi cảm động nhất. Anh có thể chia sẻ về điểm chung giữa hai vị giám tuyển, cũng như cột mốc giúp hình thành nên một triển lãm ở quy mô lớn tới vậy?

Chặng đầu tiên của triển lãm có lẽ chính là thời điểm chị Amandine công bố luận án tiến sĩ. Cuốn sách dựa vào bản luận án đã mở cánh cửa cho công chúng Pháp khám phá câu chuyện của một vị hoàng đế bị lưu đày. Công chúng Việt Nam chỉ biết tới Cựu hoàng như một vị anh hùng dân tộc chứ chưa biết nhiều về nghệ sĩ Tử Xuân – bút danh của Hàm Nghi, nghĩa là “con trai của mùa xuân”. Suốt cuộc đời, Ngài sử dụng tên này làm nghệ danh để ký lên tranh vẽ.

Ngay khi đọc được luận án của TS. Amandine, tôi lập tức cho rằng một triển lãm hồi cố với các tác phẩm của Cựu hoàng Hàm Nghi là cần thiết với mỹ thuật Việt Nam. Những bức tranh cần phải ít nhất một lần được tề tựu, trong Đại Nội mà Ngài từng gọi là “nhà”, để công chúng được thấy và được hiểu về Ngài. Câu chuyện của Cựu hoàng cần được kể tại Việt Nam, cho người Việt Nam, với cảm thức và ngôn ngữ của người Việt Nam. Đó là lý do tôi chọn Trời, Non, Nước làm tựa cho triển lãm, lấy cảm hứng từ tứ thơ của Bà Huyện Thanh Quan, vừa thể hiện đề tài phong cảnh vẽ trực họa của Hàm Nghi, vừa ẩn chứa tâm tư nơi đất khách của Ngài. TS. Amandine ngay lập tức đồng ý với cái tên này, và cả cách tôi phân chia, sắp xếp mạch giám tuyển.

Xin anh chia sẻ sâu thêm về mạch giám tuyển ấy?

Triển lãm được chia làm ba gian. Gian đầu tiên giới thiệu về tiểu sử và các địa danh nơi Cựu hoàng Hàm Nghi đã sinh sống. Gian thứ hai tóm lược về phong trào Cần Vương và ảnh hưởng rộng khắp đất nước, với 13 áng thơ văn trích lược từ 12 chí sĩ đại diện cho phong trào, thể hiện qua thư pháp của Châu Hải Đường. Gian cuối, cũng là tâm điểm triển lãm, tập trung vào hội họa Hàm Nghi.

Trong gian này, hội họa Hàm Nghi được chia ra làm ba thể loại phong cảnh “Trời”, “Non” và “Nước”, là những lát cắt đại diện cho phong cách vẽ trực họa đặc trưng cho những ảnh hưởng từ phong trào Ấn tượng và Hậu Ấn tượng. Những bức trong tuyến “Trời” thể hiện góc nhìn bao quát của một vị thiên tử, với nghiên cứu sâu về biến đổi ánh sáng trên bầu trời, dọc theo đường chân trời, và dưới mặt đất. Tuyến “Non” chứa đựng hai motif thường thấy trong tranh Hàm Nghi: hình ảnh con đường vắng bóng. Ngài là biểu trưng của ám ảnh về quyền tự do lựa chọn của một người được đặt lên ngai vàng từ tuổi 13, và cây đại thụ cô đơn gợi nhớ đến vị thế của người đứng đầu đất nước. Cuối cùng, tuyến “Nước” được sắp xếp theo thứ tự từ bình minh tới hoàng hôn, hay là những chặng khác nhau của một đời người, để thấy được những trăn trở, đau đáu của Cựu hoàng và khả năng tìm ra cái đẹp ở mọi phút giây trên chặng đường ấy.

Một trong số 21 tác phẩm hội hoạ quý giá của vua Hàm Nghi được quy tụ từ 10 bộ sưu tập tư nhân

Khán giả cũng để ý cách giám tuyển đã tinh tế chọn ba màu tương ứng với ba tuyến phong cảnh ấy: lam của trời, vàng đất của non, và xanh lục ngọc của tảo dưới mặt nước.

Cảm ơn chị đã nhận ra. Vâng, mỗi quyết định nhỏ trong thiết kế triển lãm đều là kết quả của sự cân nhắc, tính toán tỉ mỉ. Một ví dụ khác, kiến trúc sư Chu Kim, quản lý dự án và thiết kế triển lãm, cũng có một quyết định ý nhị, khi đề xuất thay vì treo tranh theo chiều cao cố định (thường thấy ở hầu hết các triển lãm), thì treo cao – thấp xen kẽ, thể hiện những gian truân, biến cố trong cuộc đời Cựu hoàng Hàm Nghi.

Đây là triển lãm chuyên nghiệp nổi bật từng diễn ra ở Huế. Hẳn đã có nhiều thách thức trong quá trình triển khai?

Điều này là đương nhiên. Bản thân Điện Kiến Trung không phải được xây với mục đích làm không gian triển lãm, nên chúng tôi đã phải hoạch định kỹ càng để đảm bảo được tính an toàn cho tranh, cân đối độ khả thi cho vận hành và ngân sách dự án. Rất nhiều khâu bắt buộc phải đầu tư: nhân sự có chuyên môn để đóng gói và lắp đặt tranh, xe lạnh để vận chuyển tranh, hệ thống điều hòa để bảo quản tranh khi trưng bày, hay CCTV để theo dõi không gian triển lãm 24/7. Đây cũng là triển lãm thu hút nhiều khán giả kỷ lục trong sự nghiệp của tôi, nên những bước hoạch định phân luồng và quản lý giao thông phải được triển khai kỹ càng. Nếu không có sự hợp tác linh hoạt từ Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế cùng tất cả các đối tác sản xuất, thì dự án chắc chắn đã không được diễn ra tốt đẹp.

Và một trong những thách thức lớn nhất chính là việc mượn tranh cho triển lãm. Cựu hoàng Hàm Nghi chỉ để lại hơn 100 bức tranh, nên công cuộc tìm và thuyết phục nhà sưu tập cho mượn tranh là một quá trình gian nan. Các nhà sưu tập đều thấu hiểu tầm quan trọng của dự án, và đầu tư tài nguyên để phục chế, bảo quản cho kịp triển lãm. Để đạt được chuẩn khắt khe cho trưng bày, chúng tôi đã đi lùng tìm từng chiếc khung Pháp cổ cùng giai đoạn để lắp cho các bức tranh được đồng bộ về mặt thị giác.

Sau hơn một trăm năm, những bức tranh chứa đựng mảnh tình riêng của Hàm Nghi cuối cùng cũng được hồi cố, điều mà có lẽ cả đời Ngài luôn khát khao. Và Cựu hoàng hẳn sẽ mỉm cười khi biết được rằng hội họa của mình đã và đang được trân trọng tại quê hương đến như vậy. Thay mặt đông đảo khán giả, Tạp chí Heritage xin được gửi lời cảm ơn và chúc mừng tới giám tuyển Ace Lê, TS. Amandine và toàn bộ ekip thực hiện dự án!

Xem thêm bài viết cùng chuyên mục: