Quảng cáo 
Trương Quý
Hà Nội dù đã có nhiều đường dài rộng nhưng hình ảnh trong kí ức văn hóa về thành phố này vẫn là “ngõ nhỏ, phố nhỏ, nhà tôi ở đó” như lời bài hát rất quen thuộc Hà Nội và tôi của nhạc sĩ Lê Vinh. Đã có bao nhiêu khung hình khắc họa sự mộc mạc của những góc phố nhỏ bé nhưng đủ để thành một đặc trưng của Hà Nội. Nếu ví những đường trục chính và các dòng sông là những động mạch lớn của thành phố thì những phố nhỏ, ngõ nhỏ là những mao mạch nuôi cơ thể đô thị.
“Mỗi ngõ nhỏ giấu một lời tâm sự”
Đã có ít nhất hơn một thiên niên kỉ hình thành khu phố chợ bên cửa sông Tô Lịch cũ đổ vào sông Hồng. Những đường đi ban đầu tương thích với chiều rộng các phương tiện vận tải, mà lớn nhất khi ấy là trục xe vua chúa. Thậm chí qua nhiều triều đại, chiều cao các nhà mặt phố được quy định không được cao quá kiệu vua, cũng như các tầng gác không được trổ cửa sổ. Những bức ảnh người Pháp chụp vào cuối thế kỉ 19 đều cho thấy khung cảnh một khu phố cổ gồm những ngôi nhà nhỏ bé, xúm xít quanh những phố hẹp. Sự thay đổi bắt đầu từ khi Hà Nội được quy hoạch thành thành phố kiểu Tây phương sau năm 1885, đặc biệt từ khi được lấy làm thủ phủ Liên bang Đông Dương – thuộc địa của Pháp vào năm 1902. Tuy vậy, trừ những đại lộ của người Pháp, các khu phố bản xứ đều nhỏ bé, chia thành các ô phố với các mặt tiền ngôi nhà hẹp lòng chỉ khoảng 3m mà ăn sâu đến vài chục mét, tạo nên các ngõ đi vào bên trong sâu hun hút.
Những ngõ nhỏ có khi tạo ra nhiều không gian bất ngờ là những giếng trời, khoảnh sân trong giữa các lớp nhà, chẳng những có tác dụng thông gió, chiếu sáng bên trong mà còn là trung tâm sinh hoạt của mỗi ngôi nhà. Một hòn non bộ bên khung cửa nhỏ, một bóng cây đơn sơ ôm ấp đời sống kín đáo: “Mỗi ngõ nhỏ giấu một lời tâm sự” (Trở lại trái tim mình – thơ Bằng Việt). Những ngõ nổi tiếng đã đi vào thơ nhạc họa như ngõ Phất Lộc, Sầm Công (nay là ngõ Đào Duy Từ), Hàng Chỉ, Hàng Bút… hay có phố mà lại tên là Ngõ Gạch vốn là khúc sông Tô Lịch cũ. Nhiều phố và ngõ giữ lại tên làng xóm cũ như phố Yên Thái, Báo Khánh… hay đơn giản là địa danh các cầu, chợ: Cầu Đông, Cầu Gỗ, Chợ Gạo, Tạm Thương.
Ở các con ngõ này, những quán hàng bán các thức quà nép bên mái đình, miếu và những cây đa, vẫn như bóng dáng Kẻ Chợ nhiều thế kỉ trước, dù chất cổ kính đã phai bạc đi nhiều. Những cái tên phố, tên ngõ làm nên ký ức văn hóa, lung linh hơn khi gắn với tình tự thi nhân: “Ngõ bảy thước mà lòng muôn dặm. Thương một đời đâu phải Tạm Thương” (thơ Chế Lan Viên).
Đường làng nối dài ngõ phố
Thăng Long – Kẻ Chợ xưa và Hà Nội thời hiện đại hóa vẫn giữ cấu trúc các làng xã bao quanh vòng la thành thời Lê – Mạc, là các vùng đất quy tụ tài hoa “khéo tay hay nghề, đất lề Kẻ Chợ”. Những làng xóm này dần dần trở thành phố xá, nối dài không gian đô thị rộng ra. Sự hình thành các phố mới vẫn trên cơ sở những con đường nhỏ thời trước, và đường làng dần thành những phố hẹp và ngõ ngách, tạo ra một lối sống nửa làng nửa phố bên ngoài các cửa ô.
Nhiều phố và ngõ ở vùng ngoại ô qua mấy chục năm đã thành nơi đô hội không kém gì khu phố cổ và phố Pháp. Chúng không có hình thức vuông vắn ô bàn cờ như các phố cũ mà thường là dấu vết những đường bờ thửa các đồng ruộng thời trước, những con sông hay mương nước gắn với hoạt động nông nghiệp. Ở đấy vẫn còn sót lại những mặt ao, hồ, những bóng đa xanh um và những công trình tín ngưỡng cộng đồng. Nhiều ngõ và phố mang tên những di tích như Chùa Liên Phái, Chùa Quỳnh, Chùa Bộc, Văn Chỉ… chỉ lối người nay tìm đến những dấu xưa xe ngựa hay cõi thiền định nơi phố xá náo nhiệt.
Thậm chí còn có những ngõ trong ngõ như một ma trận phức tạp, chẳng hạn ngõ chợ Khâm Thiên (là tên một phố) có đến 25 ngõ rẽ nhánh, mang những cái tên mộc mạc: hồ Cây Sưa, Khâm Đức, Nam Lai, hồ Bãi Cát, đình Tương Thuận, miếu Chợ, chùa Mỹ Quan, Vạn Ứng, Xã Đằng, Lan Bá, Gia Tụy, Đình Trung Phụng. Nơi đây ghi dấu một thời hứng chịu đạn bom của không quân Mỹ trong 12 ngày đêm cuối tháng Chạp năm 1972. Sự đan xen cũ mới của khung cảnh vẫn giữ một cái “chất” của lao xao chợ búa, hàng quán và lối sống cộng đồng đậm nét.
Hà Nội từ muôn đời đã luôn là nơi kí thác khát vọng bay lên như cái tên Thăng Long xưa, nhà cao cửa rộng bên những “đường lộng gió thênh thang năm cửa ô” (trích bài hát Hà Nội niềm tin và hy vọng – Phan Nhân), nhưng thực tế là Hà Nội có kho di sản lớn với các ngõ nhỏ, phố nhỏ. Sự nhỏ bé đó lại là một bản sắc khi phản ánh sự xoay sở vun vén của thị dân để sống bên nhau nơi đất phồn hoa. Điều này đã khiến nhiều du khách ngạc nhiên vì chúng phô bày một trật tự khác thường từ những mảnh nhỏ của phố xá bé xinh, như những tinh thể đúc thành một khối cuồn cuộn năng lượng sống.
Xem thêm bài viết cùng chuyên mục:
