Lê Thiên Bảo
Để nghệ thuật truyền thống được sống tiếp trong xã hội hiện đại, câu hỏi cần đặt ra không phải là “Làm sao để trở lại thời hoàng kim của dĩ vãng?”, mà là “Nên tiếp diễn thế nào để kết nối được với ngày nay?”

Nghệ sĩ Đương đại đang tiếp diễn truyền thống theo cách riêng của mình, đối thoại được với tinh thần của khán giả Việt Nam mà không cần phải thương mại hóa tác phẩm.
Trong vòng 30 năm trở lại đây kể từ khi “Mở cửa” (năm 1986), tốc độ thay đổi của xã hội và đô thị hóa đã khiến bộ mặt của đất nước như được phủ lên một lớp trang điểm tân kỳ. Đã có nhiều quan điểm cho rằng, chính sự tiện lợi và hấp dẫn của công nghệ giải trí hiện đại đã loại bỏ dần nghệ thuật truyền thống ra khỏi đời sống tinh thần của người dân. Trên thực tế, những nghệ sĩ đương đại đang chứng minh cho công chúng thấy rằng: giữa truyền thống và đương đại hoàn toàn không phải là một sự cạnh tranh sống – còn.

Đầu năm 2018, lần đầu tiên tác phẩm sân khấu – âm nhạc đương đại “Hồ Nguyệt Cô hóa cáo” của nghệ sĩ Trần Kim Ngọc được giới thiệu ở TP. Hồ Chí Minh. Khán phòng của Soul Academy chật kín những mái đầu đen. Đây là lần đầu tiên khán giả miền Nam được thưởng thức âm nhạc, những động tác và biểu cảm đặc trưng của tuồng cổ miền Bắc, phối với giao hưởng do chính Kim Ngọc viết cho 5 nhạc cụ cổ điển châu Âu, trên một sắp đặt sân khấu không mang tính ước lệ, kết hợp trình chiếu video nghệ thuật. Nếu theo dõi thực hành của Trần Kim Ngọc, từ “Ai đem con nhện giăng mùng” (2007), đến “Thế giới Mị Châu” (2010), chúng ta có thể dễ dàng nhìn thấy mối quan tâm nhất quán của cô về thân phận phụ nữ trong giai điệu hát ru và truyền thuyết dân gian, từ đó đánh thức mối liên hệ giữa cũ và mới trong tâm thức của con người hiện đại. Trong sáng tác của Kim Ngọc, các hình thức nghệ thuật truyền thống đứng ngang hàng với nghệ thuật trình diễn, phim nghệ thuật và âm nhạc đương đại. Cô chắt lọc những tinh túy của truyền thống để đưa vào tác phẩm của mình, khiến nó sống tự nhiên, khỏe mạnh như chưa từng hấp hối. Trong suốt hơn hai thập kỷ sáng tác, tuồng, chèo, cải lương hay các làn điệu dân ca đối với Trần Kim Ngọc là một kho chất liệu phong phú chứ chưa bao giờ là một gánh nặng mà cô phải cưu mang.

Ở một vùng khác – Hội An, nghệ sĩ Hoàng Thanh Vĩnh Phong đã âm thầm nghiên cứu kỹ thuật vẽ tranh kính cung đình Huế từ lâu. Loại tranh này được cho rằng có xuất xứ từ Trung Quốc và du nhập vào Việt Nam theo đơn đặt hàng của vua Thiệu Trị (1807-1847). Loạt tác phẩm mang tên “Tranh kính” (2014-2015) của Hoàng Thanh Vĩnh Phong sử dụng lại chính kỹ thuật vẽ ngược, chép lại phong cảnh vương giả của tranh kính cung đình xưa nhưng đặt vào đó là những hình ảnh của chiến tranh Việt Nam, được chụp lại qua ống kính của các nhiếp ảnh gia Eddie Adams, Nick Út và Philip Jones Griffiths. Những bạo lực này được lồng khung gỗ mít chạm trổ kỳ công bởi nghệ nhân làng Phước Tích, thoạt trông như một bức tranh kính thật. “Nếu được treo trong Đại Nội, hòa vào trong kiến trúc cung đình xưa, người ta vẫn sẽ tưởng đó là tranh kính thật. Tôi muốn họ bất ngờ phát hiện ra tác phẩm trong bối cảnh đó!”.

Những giá trị được xem là truyền thống Việt Nam còn tồn tại đến ngày nay chính là kết quả của sự tiếp biến văn hóa Chăm, Hoa, Khmer, Pháp, v..v… Bên cạnh Trần Kim Ngọc, Hoàng Thanh Vĩnh Phong, còn rất nhiều các nghệ sĩ đương đại khác đang tiếp diễn truyền thống theo cách riêng của mình, đối thoại được với tinh thần của khán giả Việt Nam mà không cần phải thương mại hóa tác phẩm. Hay nói như nghệ sĩ Kim Ngọc: “Nghệ thuật không nên hạ thấp tiêu chuẩn để tồn tại”.