Quảng cáo 
Trương Quý
Dải đất phía tây Hà Nội từ nhiều thế kỷ được gọi là xứ Đoài, là một trong tứ trấn được đặt từ thời vua Lê Thánh Tông, với phần lõi là khu vực Sơn Tây và các huyện ngoại thành nằm giữa lưu vực sông Đáy đến sông Đà. Câu hát dịu dàng của một thời vẫn còn ngân nga địa danh quê hương: “Dòng sông Đáy quê em, sông trăng hay sông lụa? Nong kén vàng như lúa, tròn vành một góc trời” (Dòng sông quê anh, dòng sông quê em – Đoàn Bổng, thơ Lai Vu). Lụa và lúa đã từng là thương hiệu nhận diện miền đất cổ, trù phú tươi xanh nông nghiệp mà cũng khéo tay trăm nghề.
Dòng sông “đáo để”
Sông Đáy có tên chữ Hán là “Để giang”, cách nội thành Hà Nội chừng 20km. Dân gian có từ ghép “đáo để” nghĩa là thấu tận đáy, nhằm chỉ những người khôn ngoan, sâu sắc. Đấy dường như cũng là nét tính cách phù hợp với người làm nghề thủ công nghiệp, đặc biệt phát triển ở các làng xã của các huyện ven sông Đáy.
Vùng đất thuộc 2 huyện Phúc Thọ, Quốc Oai nằm ở hữu ngạn sông Đáy, có đến 26 làng nghề được ghi nhận, với đa dạng loại hình từ chế biến nông sản đến nghề mộc. Chúng tạo thành một hệ sinh thái nguyên vật liệu lẫn sản phẩm đầu ra rất gần gũi đời thường như cắt may Thượng Hiệp, Tam Thuấn bên cạnh dệt thảm Phụng Thượng cùng huyện Phúc Thọ, trong khi các làng ven sông Đáy thuộc huyện Quốc Oai cũng như các vùng nguyên liệu rừng tre, giang ở Thạch Thất rất phát triển về mặt hàng cót đan như làng Muôn, Trại Do (xã Tuyết Nghĩa), Nghĩa Hương, Liệp Tuyết ở Quốc Oai, các làng nghề mây tre giang đan Phú Hòa, Thái Hòa, Bình Xá ở Thạch Thất.
Người xưa có câu “cầu Nam, chùa Bắc, đình Đoài”, trong đó để dựng được những ngôi đình to và đẹp hạng nhất thì cần tay nghề mộc ở tầm đỉnh cao. Không đâu xa, nơi làm ra những ngôi đình ấy chính là những người thợ các làng nghề vùng Quốc Oai, Thạch Thất. Vùng bán sơn địa Thạch Thất từng là cửa rừng nhiều thế kỷ trước, nay vẫn là nơi có những làng nghề mộc nổi tiếng vùng Chàng Sơn, Canh Nậu, Dị Nậu, Hữu Bằng, Hương Ngải, Ngô Sài, Yên Quán, Nghĩa Hương, Ngọc Than… Trong đó những làng nghề làm nhà cổ thường có mối liên kết gắn bó với các làng nghề làm tượng gỗ và đồ thờ như Sơn Đồng ở huyện Hoài Đức bên kia sông Đáy.
Những làng nghề làm thực phẩm cũng tạo nên các thương hiệu nổi tiếng gần xa như miến làng So, Tân Hòa (Cộng Hòa), bánh chè lam thôn Thạch, đều nằm dọc vùng cây lương thực ven sông Đáy. Những làng nghề này đã cùng với những di tích đình chùa đẹp trong vùng tạo nên một vành đai phù hoa, rực rỡ sắc màu làm nên khí chất xứ Đoài. Du khách tìm về đình So, chùa Thầy, động Hoàng Xá (Quốc Oai), chùa Tây Phương (Thạch Thất), đình Hạ Hiệp (Phúc Thọ)… không chỉ thuần túy ngắm nhìn những công trình kiến trúc mà còn trải nghiệm đời sống của cư dân tạo tác nên sản vật.
Ngọn núi của phúc thần
Nói đến xứ Đoài, phải nói đến núi Ba Vì, cụm núi từ xa xưa đã đi vào tâm thức cộng đồng người Việt như ngọn núi thiêng, gắn với tục thờ Tản Viên Sơn thánh, tức Sơn Tinh, một trong “Tứ bất tử” – bốn vị thần lớn nhất trong quan niệm tín ngưỡng cổ. Thánh Tản được coi như một vị phúc thần của người Việt từ thời Hùng Vương huyền thoại, biểu tượng cho công cuộc sinh tồn của cư dân Việt cổ. Vùng núi Ba Vì – Sơn Tây tạo thành phần xa nhất phía Tây của xứ Đoài và địa phận Hà Nội, được sông Hồng và sông Đà bao bọc mặt bắc và tây, cùng sông Tích ở phía đông, tạo nên một khu vực có đủ hình thái đất phù sa bồi lẫn đất rừng.
Hệ sinh thái độc đáo ấy đã tạo nên cơ sở cho các làng trồng cây công nghiệp hoa màu ở vùng đồi chân núi huyện Ba Vì như có tới 9 thôn ở xã Ba Trại chế biến chè, hay nghề chế biến thuốc nam của người Dao. Những làng nghề chè, thuốc nam, bột sắn, miến dong… quần tụ men những xóm làng bán sơn địa giáp sông Hồng và sông Đà, là chỉ dấu cho một nếp sống nương vào tự nhiên một cách mộc mạc. Núi Ba Vì đúng nghĩa là một “phúc sơn” của người Việt.
Thị xã Sơn Tây hút khách du lịch lâu nay nhờ các di tích văn hóa nổi tiếng như thành cổ bằng đá ong, làng cổ Đường Lâm, chùa Mía, đền Và, đền thờ hai vua Phùng Hưng, Ngô Quyền… nhưng bên cạnh đó là những đặc sản địa phương của các làng nghề như bánh tẻ Phú Nhi, thêu ren Ngọc Kiên, kẹo lạc kẹo vừng Đường Lâm, tương Mông Phụ. Câu hát một thời về tỉnh “Hà Tây quê lụa”, tên của tỉnh cũ gồm cả vùng Hà Đông và Sơn Tây – “Sữa trắng Ba Vì, thóc vàng khu Cháy” – vốn dĩ gắn với tên tuổi nông trường bò sữa, giờ đây cũng thành nghề của nhiều làng khu vực Ba Vì, cung cấp các sản phẩm từ sữa, tạo thành thương hiệu của vùng đất xứ Đoài.
Câu hát về một thời “sông Tích sông Đà giăng lụa mênh mông” hay bài ca về anh hùng lao động chăn bò Hồ Giáo thập niên 1960, tất cả đều nói đến sự tài hoa lẫn cần cù của người làm nghề xứ Đoài, đến nay vẫn chứng tỏ sức sống. Những xóm làng luôn đỏ lửa lò nấu, lò sấy, rộn ràng tiếng đan lát ở khắp các huyện vùng đất phía tây sông Đáy, cứ tiếp nối thành dòng chảy đời sống liên tục. Bàn tay người xứ Đoài không mịn màng, âm sắc giọng người xứ Đoài thô nặng, những điều đó là kết quả của nếp sống yêu lao động, không ngừng nghỉ để tạo ra sản vật cho đời. Danh tiếng đất trăm nghề đã tạo nên một nhận diện thuần hậu của vùng đất cổ, bảo lưu dấu vết phong tục chưa phai mờ.
Xem thêm bài viết cùng chuyên mục:
