Nguyễn Công Hường – Trưởng Ban Quản lý Di tích và Du lịch Mỹ Sơn

Nằm trong không gian được bao quanh bởi những dãy núi hùng vỹ, thung lũng Mỹ Sơn thâm nghiêm, kỳ bí là một trong những điểm đến hấp dẫn trên con đường di sản miền Trung.

Nơi đây, vào thế kỷ 4, vua Bhadravaman đã xây dựng ngôi đền đầu tiên để hành lễ và thờ tự. Kiến trúc đền đầu tiên này được làm bằng gỗ thờ Linga của thần Siva, đây là Linga xưa nhất được biết đến ở khu vực Đông Nam Á. Từ thế kỉ 7  đến thế kỉ 8, Mỹ Sơn liên tiếp được các triều đại vua chúa chọn làm nơi xây dựng đền đài và thờ tự, biến nơi đây trở thành nơi xác nhận với thần linh về sự trị vì của các vương triều Chămpa. Đền tháp được dựng lên để tưởng nhớ những chiến thắng và các cuộc chinh phục vĩ đại, đồng thời cũng là nơi các vị vua sau khi chết, linh hồn họ được quy tụ với các bậc thánh thần của đạo Hindu, đặc biệt là thần Siva (đấng toàn năng), được coi là người sáng lập ra vương quốc Chămpa.

Với hàng chục thế kỷ dựng xây và thờ tự, Mỹ Sơn trở thành trung tâm tôn giáo cực kỳ quan trọng của vương quốc Chămpa. Ở đây tập trung nhiều công trình đền tháp tiêu biểu, đại diện các phong cách kiến trúc nghệ thuật Chămpa. Khu di tích Mỹ Sơn không chỉ mang những giá trị lịch sử, văn hóa, nghệ thuật mà còn là minh chứng sinh động về một nền văn minh phát triển ở khu vực và trên thế giới.

Đến năm 1895, Mỹ Sơn được người Pháp phát hiện sau 5 thế kỷ bị bỏ quên với hơn 70 đền thờ được tìm thấy. Họ nghiên cứu tại đây hơn 4 năm và đặt những nền móng đầu tiên cho quá trình trùng tu, tôn tạo. Năm 1904, các nhà khoa học Pháp đã hoàn thiện bước đầu cơ bản về việc đo vẽ và khảo sát, để bắt tay vào công cuộc trùng tu nhóm tháp A, A’. Cũng trong năm đó, tại Viễn Đông Bác Cổ, những tư liệu về Mỹ Sơn lần đầu tiên được người Pháp công bố với thế giới về quần thể kiến trúc gạch nung ở khu vực miền Trung Việt Nam gây sự tò mò và thu hút lớn đối với nền khoa học thế giới lúc bấy giờ.

Tưởng chừng như Mỹ Sơn sẽ được đánh thức sau một thời gian dài bị bỏ quên, đáng tiếc, trong giai đoạn chiến tranh, các trận bom B52 tháng 10/1969 và năm 1972 đã tàn phá Mỹ Sơn và vùng đất xung quanh. Bom đạn đã biến nơi đây thành nơi hoang tàn đổ nát với khoảng 20 phế tích còn lại, tâp trung nhiều nhất ở khu tháp B, C, D.

Từ sau chiến tranh, Mỹ Sơn trải qua nhiều giai đoạn, nhiều chương trình hợp tác bảo tồn, trùng tu, tôn tạo nhằm góp phần dựng lại một Mỹ Sơn thâm nghiêm, tráng lệ. Trong đó có các chương trình lớn như chương trình hợp tác Việt Nam – Ba Lan trùng tu nhóm B, C, D. Kazimiers  Kwiatkowski – kiến trúc sư tài ba đầy tâm huyết vì tình yêu di sản lớn lao đã gắn bó phần đời còn lại hơn 13 năm ở thánh địa Mỹ Sơn để cứu vãn di tích. Ông đã thốt lên câu nói “Người Chămpa cổ đã gửi tâm linh vào đất đá; và đã biết dựa vào thiên nhiên để làm nên một Mỹ Sơn tráng lệ – thâm nghiêm – hùng vĩ. Đây là một bảo tàng kiến trúc điêu khắc nghệ thuật vô giá của nhân loại mà sẽ còn lâu chúng ta mới hiểu hết”

Một điều được khẳng định là Khu di tích Mỹ Sơn được đánh giá ngang hàng với các kì quan trong khu vực và trên thế giới bởi những giá trị độc đáo mang tính toàn cầu, di sản đáp ứng hai tiêu chí quan trọng là tiêu chí (2) và tiêu chí (3) về các việc vinh danh di sản của tổ chức UNESCO.

Giới khoa học và nghiên cứu nghệ thuật cho rằng, chạm đến Mỹ Sơn là chạm đến lịch sử, chạm đến những thước phim về thời gian của một nền văn minh từng phát triển rực rỡ với những giá trị nghệ thuật kiến trúc điêu khắc đạt đến đỉnh cao. Cho đến nay, việc giải thích sự tồn tại ngàn năm của viên gạch Chăm cổ, chúng kết dính được mà không cần vữa vẫn là điều bí ẩn. Nhiều giả thiết được đặt ra, có giả thiết cho rằng người xưa đã nung gạch sau đó mài chập bằng một chất liệu hữu cơ để liên kết lại.

 Phần lớn các mảng tường điêu khắc ở các ngôi đền tại Mỹ Sơn đều được chạm trổ hết sức tinh xảo và kỳ công với hệ thống tượng thần, tu sĩ, hoa lá, cỏ cây, muông  thú… Thiên nhiên, vũ trụ và con người là sự giao hòa, đồng nhất. Điều gây ngạc nhiên cho du khách thích khám phá nghệ thuật là trên các tường tháp, góc tháp các nhà khoa học luôn tìm thấy được các tỉ lệ vàng của toán học, vật lý trong xây dựng. Chính vì vậy đã mang lại cho kiến trúc sự đăng đối nhưng không gò bó mà phóng khoáng, thanh thoát. Nghệ thuật Mỹ Sơn cho thấy các giai đoạn phát triển của phong cách nghệ thuật Chăm, đồng thời để lại cho hậu thế chúng ta về quá trình lao động nghiêm túc, sáng tạo của tiền nhân.

Cuộc khám phá vùng đất Mỹ Sơn được mở rộng về chiều sâu thời gian và không gian địa lý. Nằm về phía Đông thánh địa Mỹ Sơn chừng 10 km theo đường chim bay là kinh đô Simhapura (Trà Kiều bây giờ) nghĩa được dịch là thành phố sư tử. Vốn là thủ phủ, trung tâm kinh tế, chính trị, quyền lực của vương quốc Chăm. Từ kinh đô, những cuộc hành hương đến Mỹ Sơn, vùng đất gắn với tín ngưỡng tâm linh, để gửi gắm hoài bão của bao số phận, đời người. Hiện nay, con đường độc đạo để vào thung lũng này giới khoa học cũng chưa xác định rõ, đường sông hay đường bộ. Nhưng mọi cuộc hành hương đều mang đến một niền tin lớn lao để chiến thắng khó khăn, gian khổ.

Mỹ Sơn ngày nay là những gì còn lại về một vùng đất lâu đời chứa đựng những giá trị to lớn của nền văn minh Chămpa. Cùng với cảnh quan địa lý thâm nghiêm với đất, núi, suối được gìn giữ bảo tồn, Mỹ Sơn uy nghiêm trầm mặc xứng đáng cho chúng ta chiêm ngưỡng, lưu lại.

Xem thêm bài viết cùng chuyên mục: