Bài TRẦN TẤN VỊNH
Ảnh CH.CARPEAUX, TẤN VỊNH, TRƯỜNG GIANG, NGỌC KHÔI, BẢO TÀNG QUẢNG NAM

Các nhà khảo cổ học đã tìm ra nhiều dấu tích về khai thác vàng của người Champa xưa. Những mỏ vàng ở Trung Bộ trước đây thuộc sở hữu của vương quốc Champa đã từng cung cấp một khối lượng lớn vàng đáp ứng cho các vương triều của họ. Vùng đất Quảng Nam từng là kinh đô, thánh địa của người Champa với những di tích nổi tiếng như Trà Kiệu, Mỹ Sơn, Đồng Dương… Nơi đây từng có trữ lượng vàng lớn với các mỏ vàng như Bồng Miêu và vàng sa khoáng ở rải rác khắp nơi. Người Champa đã khai thác vàng trong một thời gian dài trước khi có người Việt đến.

Đầu tượng Siva Phú Long Bảo tàng Quảng Nam

Tại mỏ vàng Bồng Miêu (Phú Ninh, Quảng Nam), có bãi đá dân gian gọi là bãi đá Chăm. Dưới suối Hầm Hô có những tảng đá mà trên bề mặt có những hốc lõm vào hình tròn, bầu dục. Đó chính là nơi mà người xưa mang quặng thô khai thác trong núi ra để đãi vàng. Họ lấy những miếng đá có vàng tại Bông Miêu đưa vào cối trên đầu thác để giã, nghiền ra quặng, sau đó đem xuống máng ở lưng chừng thác để nhờ nước đãi bớt phần đá, cuối cùng đưa xuống bồn ở Hầm Hô, nơi đây suối chảy hiền hòa hơn để lọc ra vàng.

Những báu vật bằng vàng của người Champa vẫn được tìm thấy qua các cuộc khai quật khảo cổ học hay từ phát hiện ngẫu nhiên của người dân. Ở miền Trung, người dân thường nhặt được những cổ vật bằng vàng như đồ trang sức, nải chuối, những pho tượng…, dân gian gọi là vàng Hời. Đầu tượng Siva Phú Long đang lưu giữ tại bảo tàng Quảng Nam (được công nhận là Bảo vật Quốc gian năm 2016) làm bằng vàng, nặng 0,58kg do người dân phát hiện. Đây là đầu tượng Siva – một bộ phận bị tách rời từ một Kosa-linga. Giới khoa học ghi nhận hiện có ít nhất 9 Kosa-linga (đa số chỉ còn phần đầu tượng Siva) cùng loại hình này đang “lưu lạc” ở hải ngoại.

Trên địa bàn tỉnh Quảng Ngãi, các nhà khảo cổ cũng đã phát hiện được hiện vật bằng vàng tại nhiều địa điểm như Mộ Đức, Tây Trà… Những hiện vật này được chế tác rất tinh xảo bằng kỹ thuật đúc và gia công kim hoàn đạt trình độ cao. Năm 2021, bộ sưu tập trang sức 15 hiện vật vàng Champa thuộc bảo tàng Quảng Ngãi được công nhận là Bảo vật Quốc gia.

Bộ chụp tóc của hoàng hậu Po Bia Som

Đầu thế kỷ 20, các nhà khảo cổ học người Pháp như Henry Parmentier, Charles Carpeaux phát hiện nhiều hiện vật bằng vàng ở các di tích, di chỉ văn hóa Champa. Charles Carpeaux kể lại trong một bức thư ghi ngày 21/08/1903, sau cơn mưa lộ ra một cái bình gốm đất nung sau tháp C7, khu di tích Mỹ Sơn. Trong bình có vương miện, vòng cổ, vòng tay, vòng mắt cá chân bằng vàng chạm khắc tinh xảo gắn đá quý thô. Đây là những món trang sức cho tượng thần Siva tại Mỹ Sơn. Cũng vào lúc đó, các nhà khảo cổ phát hiện tượng thần Siva tại tháp Mỹ Sơn C7, kế bên C1, có niên đại khoảng thế kỷ 8-9, bằng sa thạch. Bức tượng này được trang điểm một bộ trang sức bằng vàng. Tại tháp Ponagar (Khánh Hòa), tháng 2/1906, trong khi khai quật khảo cổ qui mô ở tháp, Henry Parmentier đã 2 lần tìm thấy kho báu của người Champa, trong đó nhiều hiện vật bằng vàng như nhẫn, vòng… Qua đó cho thấy nguồn gốc các món trang sức quý báu này là khi hành lễ, người Champa trang điểm cho các vị thần.

Vương miện của vua Chăm

Nhiều địa phương khác cũng phát hiện được những hiện vật bằng vàng của người Champa qua các khai quật ở thành phố Đà Nẵng hay các tỉnh Ninh Thuận, Bình Thuận, Phú Yên. Hiện nay, tại nhà công chúa Nguyễn Thị Thềm (còn gọi là Nai Thềm), là hậu duệ vua Champa, được kế thừa, lưu giữ bộ sưu tập báu vật hoàng tộc thuộc vương triều các đời vua Champa cuối cùng ở thế kỷ 17 – 18, với gần 100 hiện vật, trong đó có nhiều bộ trang phục, trang sức bằng vàng. Đặc biệt quý hiếm là chiếc vương miện của vua Po Klaong Mah nai và chụp tóc của hoàng hậu Po Bia Som, đều bằng vàng. Đây là vương miện duy nhất còn lại hiện nay của các vị vua Champa. Còn hoàng hậu Po Bia Som là người cuối cùng sử dụng chiếc chụp tóc này.

Hiện vật bằng vàng của người Champa cổ chẳng những nhiều về số lượng mà còn phong phú, đa dạng về loại hình. Đây là những tác phẩm nghệ thuật có giá trị thẩm mỹ, thể hiện kỹ thuật chế tác, luyện kim của họ qua các thời kỳ đạt đến trình độ cao. Do biến thiên của lịch sử, rất nhiều báu vật đã bị mất mát. Hiện nay chỉ còn một phần nhỏ được lưu giữ trong các bảo tàng hoặc bộ sưu tập cá nhân.

Xem thêm bài viết cùng chuyên mục: