Bài: Hương Quỳnh
Ảnh: Bá Ngọc

Chùa Vĩnh Nghiêm với kho mộc bản đã trở thành vốn quý của dân tộc. Kho mộc bản được lưu giữ tại chùa Vĩnh Nghiêm là nguồn tư liệu giá trị để tìm hiểu và nghiên cứu về thiền phái Trúc Lâm do Phật hoàng Trần Nhân Tông sáng lập. Mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm được UNESCO công nhận di sản tư liệu vì đáp ứng được các tiêu chí nghiêm ngặt là: duy nhất, xác thực, độc đáo, có tầm ảnh hưởng quốc tế và khu vực.

Là một ngôi chùa có lịch sử từ thời Lý – Trần, chùa Vĩnh Nghiêm không chỉ là một đại danh lam cổ tự mà còn được coi  như  một viện bảo tàng văn hóa Phật giáo tại Việt Nam. Nơi đây tàng giữ nhiều di vật trong đó có hệ thống mộc bản đã được UNESCO ghi danh là Di sản tư liệu thế giới khu vực châu Á – Thái Bình Dương.

Trong suốt gần 8 thế kỷ hình thành và phát triển thiền phái Trúc Lâm, chùa Vĩnh Nghiêm được coi như  chính là một trung tâm đào luyện tăng ni và ấn hành, xuất bản quy mô của một trong những dòng thiền lớn nhất Phật giáo Việt Nam. Đến nay kho mộc bản đồ sộ tồn tại qua nhiều đời các vị sư tổ trụ trì chùa Vĩnh Nghiêm vẫn được lưu giữ tại chùa. Đây chính là nguồn tư liệu quý giá để tìm hiểu và nghiên cứu về thiền phái Trúc Lâm do Phật hoàng Trần Nhân Tông sáng lập vào thế kỷ 13.

Mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm là di sản tư liệu bằng chữ Hán và chữ Nôm với nhiều phong cách và lối viết khác nhau được khắc trên một hoặc cả hai mặt của tấm ván. Các ván khắc này được làm chủ yếu từ gỗ thị, một loại cây trồng nhiều trong vườn chùa Vĩnh Nghiêm. Đây là loại gỗ rất phù hợp với chạm khắc chữ bởi có nhiều đặc tính: mềm, dai, dễ khắc, ít cong vênh và nứt vỡ. Tùy theo từng tài liệu cần in ấn mà những bản khắc có kích thước khác nhau, bản khắc lớn nhất có chiều dài hơn 1m, rộng khoảng 40 đến 50cm, bản nhỏ nhất chỉ có chiều dài 15cm, chiều rộng 20cm. Mỗi ván khắc như một tác phẩm nghệ thuật điêu khắc của nghệ nhân xưa. Đặc biệt, ở những ván khắc tương ứng với trang đầu và trang cuối của mỗi cuốn kinh, sách còn có dòng chữ ghi lại thời gian và tên người khắc cũng như địa điểm tàng trữ. Do đã qua rất nhiều lần in ấn nên các ván khắc đều ngả màu đen bóng do được phủ một lớp mực in khá dày. Chế tác mộc bản là những người thợ thủ công thuộc các phường nghề khắc gỗ ở tỉnh Hải Dương, Bắc Ninh và Bắc Giang.

Mộc bản ở chùa Vĩnh Nghiêm được chế tác nhiều đợt trong khoảng thời gian từ thế kỷ 17 đến đầu thế kỷ 20. Tuy nhiên, phần lớn bản khắc từ nửa đầu thế kỷ 19 trở về trước đã bị thất tán. Hơn 3.000 tấm mộc bản còn được lưu giữ đến nay chủ yếu được khắc vào nửa cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20. Nội dung chính của kho tài liệu mộc bản là các bộ kinh, sách, luật giới và các tài liệu về văn học, y dược… của nhiều danh nhân, thiền sư – những người có công lớn trong sáng lập, chấn hưng và phát triển thiền phái Trúc Lâm cũng như xây dựng trung tâm Phật giáo Vĩnh Nghiêm, đặc biệt là các trước tác của ba vị tam tổ là Phật hoàng Trần Nhân Tông, Pháp loa Đồng Kim Cương, Huyền Quang Lý Đạo Tái và nhiều vị chân tu khác. Điều quý giá nhất ở chỗ kho mộc bản được lưu giữ ở chùa Vĩnh Nghiêm là tài liệu gốc, duy nhất của dòng thiền Trúc Lâm được truyền bá cho nhiều thế hệ phật tử. Kho mộc bản này chứa đựng đầy đủ tư tưởng cốt lõi của thiền phái Trúc Lâm mang đậm bản sắc Phật giáo Việt Nam. Không chỉ mang những giá trị sâu sắc về mặt tôn giáo, kho mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm còn có nhiều giá trị về mặt ngôn ngữ, văn học, nghệ thuật…

Đến với chùa Vĩnh Nghiêm thâm niên cổ kính, ngắm nhìn các con chữ được khắc tinh xảo trên nền những bản khắc phủ đẫm mực in nhiều lớp, thời gian như trôi chậm lại để lịch sử gần hơn với lòng người. Những thông điệp nhân sinh về cõi đời, cõi người của Phật giáo vẫn đang được truyền lại cho hậu thế qua những bản khắc in dấu tiền nhân.