Bài: Nam Hoa
Ảnh: Photo tour Heritage – Thái Nguyên 2024

Câu chuyện của những nghệ nhân miệt mài gìn giữ di sản rối cạn – nét văn hóa độc đáo của dân tộc Tày.

Trong kho tàng văn hóa nghệ thuật của người Tày, rối cạn là loại hình nghệ thuật dân gian độc đáo, tái hiện chân thực các hoạt động truyền thống của dân tộc Tày, được biểu diễn trong tiếng trống, chiêng và những lời giáo – lời dẫn chuyện cùng các câu hội thoại của nhân vật – giúp vở rối thêm phần sinh động, để người xem dễ hiểu và nhanh chóng nắm bắt được nội dung tích trò. Do những khó khăn trong việc duy trì, phát triển mà ngày nay loại hình này chỉ còn lại ở một số vùng tại Cao Bằng, Thái Nguyên… trong đó được biết đến nhiều nhất là rối cạn của người Tày ở xóm Thẩm Rộc, xã Bình Yên, tỉnh Thái Nguyên.

Các nghệ nhân tạo hình con rối

Về Thẩm Rộc xem gỗ diễn trò

Chúng tôi đến phường rối cạn Thẩm Rộc khi trời  đã về chiều nhưng được nghệ nhân Ma Quang Nhanh đón tiếp rất nồng hậu. Ông sốt sắng lấy ra một tập tài liệu đã cũ nói về xuất xứ của phường rối Thẩm Rộc, cùng các bài giáo của các vở rối bằng tiếng Tày được dịch qua tiếng Kinh dưới dạng thơ lục bát hoặc văn vần, và tự hào kể về quá trình ông tổ của mình – cụ Ma Quang Ninh – hơn 200 năm trước đã cất công sang đất Tuyên Quang để sưu tầm và học cách diễn trò. Và cứ thế các đời sau tiếp tục phát triển thêm số lượng con rối, sáng chế thêm các tích trò, vở diễn. Trong lúc ông say sưa kể, những thành viên khác của phường rối đã nhanh chóng dựng sân khấu, đưa những bộ rối được cất kỹ trong rương gỗ ra để chuẩn bị cho buổi diễn.

Sân khấu được dựng đơn giản từ bộ khung sắt, quây kín rèm xung quanh. Các nghệ nhân phường rối đứng sau rèm điều khiển bằng các cây, que nối vào bên dưới con rối để tạo ra các cử chỉ, hoạt động ngộ nghĩnh, hấp dẫn. Dàn nhạc và những người đọc lời giáo thuyết minh cho vở diễn cũng ngồi bên trong tấm rèm. Buổi diễn của phường rối Thẩm Rộc thường được bắt đầu bằng tích “Rối Tắc kè”, kể về nhân vật chính là một con tắc kè và người đàn ông Tày đeo dao bên hông. Người này quyết định trèo lên cây để bắt tắc kè về nuôi. Đây là loài vật có khả năng dự báo thời tiết, giúp nông dân thuận lợi canh tác mùa vụ. Cuộc rình bắt tắc kè được thể hiện thông qua các động tác leo lên, tụt xuống, vồ bắt, được đẩy lên cao trào với sự điều khiển hết sức tài tình, sống động trong tiếng mõ, chiêng, trống lúc dồn dập, lúc khoan thai, cùng lời giáo:

“Nay người biết ơn Kè rồi
Muốn trèo lên đón về nuôi đàng hoàng
Để Kè giúp bản giúp làng
Thuận trời mưa nắng, mùa màng bội thu.

Sơn màu bằng nguyên liệu tự nhiên

Chúng tôi bị cuốn hút vào vở diễn đến quên cả không gian và thời gian. Các nghệ nhân say sưa hóa thân vào nhân vật với từng động tác, từng lời thoại trong các tích trò thể hiện hoạt động sinh hoạt, sản xuất của người Tày với những con rối nông dân – trâu cày ruộng  thấm đẫm hồn quê.

Những người Tày thổi hồn vào gỗ

Kết thúc buổi diễn, các thành viên phường rối lại cặm cụi tháo, xếp gọn những con rối gỗ và cẩn trọng cất lại trong những chiếc rương gỗ đã bóng màu thời gian. Ông Ma Quang Nhanh cho biết, ban đầu bộ rối chỉ có 6 con, trong đó 2 con rối to nhất là rối bố (mặt đỏ) và rối mẹ (mặt trắng), rồi dần được các đời sau nối tiếp sáng tạo thêm nhiều loại khác, gồm đủ cả con người và động vật. Rối được làm từ gỗ cây thừng mực, loại cây có nhiều ở vùng rừng núi địa phương với đặc tính vừa mềm, mịn, vừa không bị mối mọt, đảm bảo thời gian sử dụng lâu dài. Sau khi lựa được vật liệu ưng ý, phường rối mất khoảng 3 đến 5 ngày để chế tạo ra một con rối, qua các bước tạo hình, sơn màu bằng nguyên liệu tự nhiên như vôi, nhọ nồi, củ nghệ, củ nâu… sau đó là may trang phục. Cuối cùng, các bộ phận của rối được ghép lại với nhau bằng những mối lạt, tạo thành các khớp, giúp việc điều khiển cử động của con rối được dễ dàng.

Người phường rối không chỉ dành hết tâm huyết vào việc sáng tạo và chế tác, mà thực sự đã thổi hồn vào những khúc gỗ rừng vô tri. Nhờ vậy mà theo thời gian, những con rối cũng trở nên sinh động. Họ kể rằng mỗi lần mang rối đi trình diễn nơi xa, đại diện phường rối đều làm lễ xin các cụ tổ nghề mang rối ra ngoài. Vào lễ hội Lồng tồng hàng năm của người Tày hoặc trong nhiều ngày hội khác, tiết mục của phường rối Thẩm Rộc luôn thu hút đông đảo khán giả cả người địa phương lẫn khách phương xa. Phường rối Thẩm Rộc cũng đã có những chuyến lưu diễn ở nhiều nơi trên cả nước.

Rối Thẩm Rộc có nhiều hình tượng nhân vật

Với nét bản sắc văn hóa độc đáo, rối cạn của người Tày ở xóm Thẩm Rộc (xã Bình Yên) và xóm Ru Nghệ (xã Định Hóa), tỉnh Thái Nguyên đã được Bộ Văn hóa – Thể thao và Du lịch công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia. Đây là cơ sở quan trọng để loại hình nghệ thuật văn hoá dân gian này được quan tâm bảo tồn, phát huy giá trị của mình và lưu truyền cho thế hệ mai sau.

Xem thêm bài viết cùng chuyên mục: