Quảng cáo 
Bài VƯƠNG AN NGUYÊN
Ảnh INTERNET
Mối quan hệ của khái niệm “thiên nhiên” (nature) với nghệ thuật thật ra là một hành trình mất mát, rồi lại tiếp tục gắn kết giữa con người với sự sống và cái đẹp.
Rung động trước sự siêu phàm
Theo chủ nghĩa Lãng mạn (Romanticism) tại đa số quốc gia, thì thiên nhiên gợi nhắc cho con người thấy được sức mạnh lớn lao, gần như thiêng liêng từ sâu trong nội tâm. Chủ nghĩa Lãng mạn thường có khuynh hướng diễn tả thiên nhiên như những hình bóng bí ẩn, hay vẻ quyến rũ của ánh sáng xé toang đêm tàn, hoặc biển sương bao la, tức thiên nhiên gợi lên cảm giác khiến con người phải biết kính sợ và run rẩy trước sự siêu việt. Cảm giác này có lẽ đến từ việc chủ nghĩa này được xây dựng nên với mong muốn chống lại chủ nghĩa Duy lý (Rationalism) đã phát triển đến mức làm khô cạn trái tim con người. Bức Der Wanderer über dem Nebelmeer (Kẻ lãng du trước biển sương mù) của danh họa Caspar David Friedrich vẽ năm 1818 có thể xem là bức tranh mang tính biểu tượng của chủ nghĩa Lãng mạn Đức (German Romanticism). Friedrich là người đi đầu trong việc thắp lên một ngọn đèn vĩnh cửu soi vào sự quên lãng của con người với tự nhiên. Tác phẩm toát ra sức mạnh lớn lao khi một bóng lưng đứng trước sự trác tuyệt bất tận của tự nhiên, và để lại câu hỏi quyết liệt về sự hiện hữu của con người.
Và trong chính mối quan hệ giữa con người – tự nhiên, nghệ thuật của chủ nghĩa Lãng mạn cũng đưa ta đạt đến một cảm hứng về hình tượng anh hùng vĩ đại. Rằng con người nếu muốn trở nên mạnh mẽ và chạm đến được sự siêu việt của tự nhiên, thì cần đạt được sức mạnh nội tâm chứ không phải bằng sức lực máy móc mà Cách mạng Công nghiệp đề cao. Bởi theo phong trào nghệ thuật này, thì sức mạnh của thiên nhiên không phải là mưa gió hay bão tố, mà ở những cảm xúc, mối quan hệ ẩn sâu hơn thuộc về bản chất con người.
Mọi vật đều có quê hương
“Land art” (Nghệ thuật Thực địa), còn có tên là “Earth art” hoặc “Earthworks”, là một trào lưu ra đời khoảng 1960 và đầu những năm 1970 tại Hoa kỳ và Anh. Land art là sự đan xen đa ngành, giữa nghệ thuật tạo hình, nghệ thuật ý niệm, với các nghiên cứu sinh học và môi trường, điều này đưa dòng nghệ thuật này vào một vị trí tiên phong và khó xếp loại. Land art ấn tượng từ ngay việc nó sử dụng chính cảnh quan tự nhiên và vật liệu từ môi trường như đất, đá, cát, nước, và các đối tượng tự nhiên có sẵn ở vùng đất để sáng tác. Land arts nhấn mạnh việc tôn trọng các tính chất chân thật của điều kiện tự nhiên tại các vùng đất mà tác phẩm sinh ra. Vậy nên tác phẩm của nghệ thuật thực địa không hướng tới sự vĩnh cửu như tượng cẩm thạch hay những vật kim hoàn lấp lánh, thay vào đó, các tác phẩm này luôn sẵn sàng tan đi khi mùa hạ đến, hay mục ruỗng và trôi biến vào dòng sông mùa xuân.
Các tác phẩm của Andy Goldsworthy được tạo ra ngay trong những khu rừng ôn đới châu Âu bằng băng, lá cây, và chính những dòng suối êm ả có thể được xem như những tác phẩm đáng chiêm nghiệm nhất. Goldsworthy làm cả giới nghệ thuật khó tính lẫn giới nghiên cứu sinh học hàn lâm nể phục, bởi ông vừa thể hiện sự xuất sắc trong việc sử dụng đa vật liệu trong sáng tác, lẫn sự am tường với các loài thực vật hay điều kiện mùa màng của từng nơi ông đến sáng tác. Sự gợi cảm xúc và tính kết nối sâu sắc của quá trình thực hành nghệ thuật của Land art với tự nhiên không chỉ ở mặt vật liệu, hay khả năng nghiên cứu tự nhiên. Cái mà nó muốn trình hiện ra còn là câu hỏi lớn về cảm giác bình an, về cái đẹp làm con người rung động, sẽ là cái gì nếu không phải thiên nhiên.
Cây cối cổ xưa và thiêng liêng
Một dòng văn chương thiên về sinh thái mới đã sinh ra vào đầu thế kỷ 21, trong đó người ta đặt lại vấn đề về vị trí của lịch sử con người giữa sự tồn tại to lớn của hệ sinh thái. Trong đó nhiều nhà văn đi đến việc sáng tác đẩy các yếu tố ngoài con người lên làm nhân vật chính, còn con người trở thành hậu cảnh.
Trong đó tiêu biểu có The Overstory (Vòm rừng) của Richard Powers ra đời năm 2018. Tác phẩm dày hơn 500 trang này bao gồm vô số câu chuyện. Ban đầu ta tưởng là lịch sử phát triển của con người thời Đại công nghiệp, tuy nhiên, khi bắt đầu đọc ta sẽ nhận ra đây không phải lịch sử loài người… Thay vào đó, cuốn sách chứa những câu chuyện về đời sống của hệ thực vật trên hành tinh, và sau cùng con người trong tác phẩm cứ sai lầm và diệt vong cùng các nền văn minh của họ, song cây cối cứ bất tận sinh sôi và bảo vệ những “bí ẩn” sâu sắc của hành tinh.
Cuốn tiểu thuyết có thể được xem như một gợi tả về cách để con người tự nhìn lại vị trí và sự phát triển của chính mình, rằng con người có thực sự là nhân vật chính trên trái đất này, hay con người chỉ là những thực thể tồn tại nhỏ nhoi. Ví như cây cối đã tồn tại ngay từ những thời kỳ sơ khai của hành tinh, cây cối cũng có đời sống, có ký ức và một sự thông tuệ vượt trên trí tuệ ngôn ngữ mà con người thường tự cao.
Và vậy nên dù là nghệ thuật hội họa của trường phái Lãng mạn, nghệ thuật phi loại hình như Nghệ thuật Thực địa, hoặc văn chương sinh thái, thì tất cả cũng đang nhắc nhở về mối quan hệ cổ xưa giữa con người với thiên nhiên. Các trào lưu này làm sống dậy những linh cảm mạnh mẽ và sự xúc động của cái đẹp. Sau 300 năm kể từ thời kỳ Đại công nghiệp, sự kết nối phai nhạt với thiên nhiên đã khiến con người gánh chịu nhiều hậu quả như biến đổi khí hậu hay mất mát văn hóa. Vậy nên những điều minh triết mà nghệ thuật vẫn hằng gìn giữ có lẽ cũng đã đến lúc được nhìn nhận lại một cách sâu sắc.
Xem thêm bài viết cùng chuyên mục:
