Quảng cáo 
Bài: Trương Quý
Ảnh: Phạm Quốc Dũng, Bá Ngọc
Làng mạc nhiều đời đã quen thuộc với hình ảnh cây rơm góc sân mỗi nhà. To là cây rơm, nhỏ là đống rơm, là nơi chất những phần còn lại từ cây lúa sau khi đã gặt ngoài đồng để làm dự trữ chất đốt, vật liệu lót ổ hay làm thức ăn gia súc cho đến vật liệu dùng để xây nhà. Cây rơm với dáng lùm lùm, mái tròn như tán nấm, mỗi vụ lúa lại được làm mới, chẳng những là nguồn nguyên liệu tại gia đa năng mà còn thân thương chở che hồn vía ngôi nhà.
Ổ rơm thơm đọng tuổi đương thì
Từ thuở nhỏ, trẻ em mẫu giáo đã thuộc bài hát “Một sơm rơm vàng là hai sợi vàng rơm, bà bện chổi to bà làm chổi nhỏ…” (Bé quét nhà – Hà Đức Hậu). Sợi rơm vàng làm được nhiều việc, có mặt trong lao động thường nhật, từ bện chổi lúa quét nhà đến làm dây lạt buộc các gói đồ ăn. Nhưng vào những năm tháng khó khăn, rơm chính là nguyên liệu để giữ ấm cho con nhà nghèo, làm nên hơi ấm ổ rơm, thành nơi chứng kiến những vui buồn tuổi nhỏ: “Cỗ bài tam cúc mép cong cong. Rút trộm rơm nhà đi trải ổ… Ổ rơm thơm đọng tuổi đương thì” (Cây tam cúc – Hoàng Cầm), cho đến ký ức của người lính về tình quân dân: “Rơm vàng bọc tôi như kén bọc tằm. Tôi thao thức trong hương mật ong của ruộng” (Hơi ấm ổ rơm – Nguyễn Duy). Bấy nhiêu câu thơ đã ấp ủ vẻ đẹp của rơm rạ trong đời sống Việt.
Cây rơm là sân chơi của tuổi nhỏ, là chốn hẹn hò của trai gái, cũng là vật liệu đại diện cho sức chịu đựng của người Việt thời chiến tranh. Để tránh mảnh bom từ những đợt không kích của không quân Mỹ, người dân đã bện những chiếc mũ rơm và cả áo tơi bằng rơm để trẻ em đội trên đường đi học. Vật liệu thô sơ làm nên những mái rạ, tường vách bùn trộn rơm hay trần vôi rơm ở các biệt thự ở Hà Nội thời Pháp thuộc. Dường như chẳng thiếu thứ gì trong không gian sinh hoạt của người Việt lại thiếu sự góp sức của rơm. Từ nguồn nguyên liệu giữ ấm cho gia súc vào mùa đông giá rét ở miền Bắc đến nguồn phân bón hữu cơ tại chỗ cho ruộng vườn, dường như người nông dân trông cả vào cây rơm. Cây rơm cũng thể hiện sự ấm no, sung túc, bởi lẽ có được mùa thì phần rơm thu được mới nhiều để vun thành cây to.
Từ thuần túy là công cụ chất đốt trong chái bếp, để nổi lửa nấu những nồi cơm hay niêu cá kho vùi tro than rơm mới ngon, loại tro rơm nếp cũng làm nên sắc đen huyền thoại của những nét in ván khắc tranh dân gian Đông Hồ. Màu đen nhánh của những nét in trên nền giấy dó óng ánh vỏ điệp làm nên phong cách vừa mộc mạc vừa phóng khoáng của sản phẩm văn hóa độc đáo còn truyền đến ngày nay. Sợi rơm đến cả lúc đã đi tận cùng vòng đời vẫn có khả năng tô điểm cho đời sống tinh thần người nông dân.
Bờ tre cây rơm thôi tịch mịch
Ngày nay, những cây rơm dần ít đi khi người dân chuyển sang đun nấu bằng các hình thức bếp ga, bếp điện, song những sợi dây lạt bằng rơm vẫn có thể thấy trên đường phố. Người Hà Nội nào vào mùa cốm cũng biết gói cốm thơm bọc trong lá sen xanh mướt, được buộc lại bằng dây lạt rơm vàng mềm mại, như một gói quà xinh của mùa thu đất Bắc, quện mùi cốm, mùi sen với chút mùi rơm làm nên bản hợp ca mỹ vị của đồng ruộng. Tro rơm nếp còn được dùng trong công thức làm bánh gio cùng một vài món ăn dân dã. Một trong những loại nấm ngon nhất chính là nấm rơm. Thứ nấm thơm, giòn này đem lại nguồn vitamin và acid amin cho cơ thể, góp mặt trong những món ăn của vùng nhiệt đới nóng ẩm như Việt Nam.
Về sự thực dụng trong đời sống thì đã rõ, còn trong đời sống tinh thần, rơm cũng nhập vào tư duy ví von của kho tàng ca dao tục ngữ người Việt. Để nói về sự nảy sinh tình cảm khi gần gũi nhau, tục ngữ có câu “Lửa gần rơm lâu ngày cũng bén”. Nếu ngoài ruộng có những con bù nhìn rơm để đuổi chim chóc và súc vật phá mùa màng, thì trong lối giễu cợt cũng có cụm từ “anh hùng rơm” hay “lửa rơm” để chỉ những thứ dễ bùng lên nhưng chóng tàn. Dường như chính cây rơm trong mỗi nhà là một kho tàng lưu giữ những ký ức phong tục và văn hóa. Đôi câu thơ trong sách giáo khoa nhắc thế hệ trẻ nhớ đến những “nùn rơm”, “con cúi”, tức những bó rơm được bện chặt để là mồi giữ lửa: “Họ truyền lửa cho mỗi nhà từ hòn than qua con cúi” (Đất nước – Nguyễn Khoa Điềm).
Cây rơm làm nên phần bình an của làng quê và đất nước suốt những năm tháng dài, xao động trước những biến cố đi qua, làm dịu đi sự khắc nghiệt của chiến tranh: Bờ tre cây rơm thôi tịch mịch. Vỡ lá bàng khô bước du kích (Những làng đi qua – Quang Dũng). Nhiều em nhỏ giờ đã quen với gà công nghiệp nhưng nhờ những câu thơ trong giờ học vẫn có thể biết những con gà ấp trứng trong ổ rơm hay cây rơm vấn vương khói bếp, nao nao tiếng gà gáy ban trưa.
Cây rơm vàng được ví như cái cây không có tán lá nhưng lại phủ bóng che chở cho phận người miền quê. Trong bức tranh quê hôm nay, cây rơm cũng thành một bảo tàng ký ức cho những điều đẹp đẽ của xứ sở, thuần phác và nhẫn nại.
Xem thêm bài viết cùng chuyên mục:
