Ngân Hà
Những người thuộc thế hệ 8x trở về trước hẳn ai cũng ít nhiều thuộc dăm khúc đồng dao. Hơn trăm năm, những khúc đồng dao được bọn trẻ làng trên xóm dưới đồng thanh ê a đã trở thành một phần ký ức đẹp thời ấu thơ. Nay những khúc đồng dao ấy lại được”ngân” lên theo một cách khác – qua các minh họa dân gian dung dị, đầy màu sắc của họa sĩ Ngô Xuân Khôi.

Đồng dao vốn là thể loại văn học dân gian, tự sự bằng văn vần, kết hợp văn hóa văn nghệ dân gian gồm trò chơi, lời ca và âm nhạc. Những bài hát dân gian được con trẻ hát và được truyền miệng từ thế hệ này sang thế hệ khác, cũng có khi chúng là những câu đố giản dị, lý thú hoặc đơn giản chỉ là vần điệu hát của đám trẻ, câu hò vè trong các trò chơi dân gian. Những khúc đồng dao được truyền từ đời này tiếp đời nọ, vùng này qua vùng kia, có khi thay đổi, có khi thất truyền và bị quên lãng. Tác giả hầu hết là không xác định được, hay nói đúng hơn, chính dân gian là tác giả.
Gặp lại những khúc đồng dao qua các bức minh họa, ta như được sống lại ngày thơ ấu. Một đoàn trẻ con nối hàng dài chơi “Rồng rắn lên mây” với một em đứng làm “thày thuốc”, những câu ca:
Rồng rắn lên mây
Có cây núc nác
Có nhà điểm binh
Hỏi thăm thầy thuốc
Có nhà hay không…
khiến lũ trẻ chơi cả tiếng không biết chán, hay không đứa trẻ nào không biết đến câu:
Cô dâu chú rể
Đội dế lên đầu
Đi qua đầu cầu
Đánh rơi nải chuối…
Hình ảnh cô dâu chú rể đội dế, chân đi guốc, mặc trang phục Bắc bộ xưa, phụng phịu qua cầu được thể hiện bằng lối vẽ đơn giản nhưng toát lên vẻ ngộ nghĩnh, đáng yêu.

Nhờ bén duyên với vẽ minh họa, năm 2010, họa sĩ Ngô Xuân Khôi được một nhà sách mời minh họa cho những cuốn về đồng dao. Có lẽ chính vì đam mê phong cách dân gian, ông đã vẽ liền một mạch hàng chục cuốn, ông chợt khám phá ra thế giới riêng ở thể loại này. “Tôi đã vẽ nhiều tập sách “Chú Cuội ngồi gốc cây đa”, “Dung dăng dung dẻ”, “Rồng rắn lên mây”, “Một ông đếm cát”… và tôi phát hiện ra mình rất hợp với mảng tranh dân gian đồng dao”.
Tâm sự về quá trình vẽ minh họa cho các cuốn sách này, họa sĩ Ngô Xuân Khôi cho biết, bản thân những câu đồng dao là những câu hát có vần. Bất cứ ai là người Việt Nam đều không ít thì nhiều đều thuộc vài khúc đồng dao. Vì vậy, khi vẽ, ông chọn cách vẽ không khó hiểu, nhưng vẽ thế nào để thể hiện được tinh thần của câu đồng dao đó là câu hỏi không dễ có đáp án. Những câu đồng dao của Việt Nam luôn ngộ nghĩnh, có vần điệu, đôi khi… phi lý. Đơn cử như câu:
Chi chi chành chành
Cái đanh thổi lửa
Con ngựa đứt cương
Ba vương ngũ đế
Bắt dế đi tìm
Con chim làm tổ
Ù à ù ập
Đóng sập cửa vào
Hay:
Thả đỉa ba ba
Chớ bắt đàn bà
Phải tội đàn ông
Cơm trắng như bông
Gạo tiền như nước…
nghe thì vần, ngộ nghĩnh nhưng không có ý nghĩa và không có sự liên quan giữa các câu. Tất cả những yếu tố bất ngờ, ngộ nghĩnh, phi lý như thế khiến tôi suy nghĩ, phải làm thế nào để thể hiện được tất cả điều đó trong tranh. Thông qua trải nghiệm, vốn sống ở quê, tôi vẽ những bức minh họa gần gũi với nông thôn Việt Nam hơn”.

Họa sĩ Ngô Xuân Khôi sinh năm 1961 ở Nghệ An. Nói về công việc đã gắn bó với ông gần 30 năm, họa sĩ Ngô Xuân Khôi chia sẻ “Minh họa theo cách hiểu thông thường là vẽ để làm “sáng”, làm rõ nội dung truyện, thơ… nhưng không chỉ thuần túy như vậy mà minh họa là một đơn vị thông tin độc lập, chứ không chỉ đóng vai trò phụ họa, càng không thể chỉ để lấp chỗ trống. Một hình minh họa tốt sẽ “giữ chân” độc giả và dẫn dụ họ đến với truyện, với câu chữ. Không chỉ là thông tin thông thường, minh họa còn có thể tạo ra một mối liên hệ đặc biệt, mối liên hệ cảm xúc, giữa tác giả với họa sĩ, giữa tác giả với độc giả”.
Vốn là họa sĩ vẽ phong cách dân gian đương đại, nên lối vẽ của ông rất gần gũi với tinh thần của những điệu đồng dao. Họa sĩ Thành Chương nhận định “Ngô Xuân Khôi là một trong số ít họa sĩ chịu khó “nạp” những vốn sống, hiểu biết cho mình, từ miền núi tới miền xuôi. Vì thế khi vẽ các mảng đề tài khác nhau, đặc biệt là minh họa liên quan đến mảng tranh dân gian, anh đều vẽ ra được cái tinh thần của đề tài đó. Các tạo hình của anh rất đơn giản, nhưng nó có những nhấn, nháy chi tiết để nói ra được cốt lõi của câu chuyện đó. Các bức tranh của anh dung dị, nhưng nó lại có duyên ngầm”.
Còn họa sĩ Lê Trí Dũng cho hay “Ngô Xuân Khôi là một trong số rất ít những họa sĩ Việt Nam có có tố chất “dân gian” đặc biệt. Sinh ra và lớn lên ở một miền quê Trung Bộ, hình ảnh con trâu, đống rơm, phiên chợ quê, các cô thôn nữ yếm thắm má đào, cối xay, giã gạo, những câu đồng dao… đã thấm trong máu của ông. Tất cả những chất liệu dân gian đó được Ngô Xuân Khôi thể hiện rất thành công trong tranh của mình”.
Gần 30 năm gắn bó với cây cọ, có lẽ chưa lúc nào họa sĩ Ngô Xuân Khôi thấy vơi đi tình yêu với hội hoạ. Những nét vẽ ra chất dân gian của ông khiến những minh họa cho khúc đồng dao như được “hát” lên theo một cách mới.
Xem thêm bài viết cùng chuyên mục: