Nguyên Sa

Dãy Trường Sơn hùng vĩ đoạn chạy qua 3 tỉnh Quảng Bình, Quảng Trị và Thừa Thiên Huế là nơi sinh sống của nhiều tộc người thuộc nhóm Bru – Vân Kiều như: Bru, Vân Kiều, Ma Coong, Trì, Khùa… Dưới tán rừng xanh bạt ngàn, nơi trùng điệp núi non, quanh năm mây phủ, sương giăng, bà con các dân tộc có đời sống gần gũi với thiên nhiên và lưu giữ nhiều phong tục, tín ngưỡng độc đáo.

Xã Trường Sơn, huyện Quảng Ninh, tỉnh Quảng Bình là nơi có nhiều người Bru - Vân Kiều cư trú

Nương theo những cánh rừng, dòng sông, con suối, đồng bào sống trong những ngôi nhà sàn nhỏ gồm 3 hoặc 4 gian, hợp thành vil (làng). Mọi sinh hoạt của cộng đồng được điều hành bởi người đứng đầu được gọi là xuất vil (chủ làng hay già làng). Khi bản làng có dịp quan trọng như lễ hội hay các sự kiện, già làng sẽ là người đại diện cao nhất làm lễ với tổ tiên, thần linh qua các nghi thức truyền thống.

Người Bru-Vân Kiều xưa nói tiếng Bru thuộc ngữ chi Cơ Tu, ngữ hệ Môn-Khmer, nay đã có sự tiếp biến văn hoá, sử dụng thêm ngôn ngữ của người Kinh. Theo phong tục cổ truyền, nam giới thường đóng khố, đầu đội khăn, còn nữ giới có váy là tấm vải quấn quanh thân kết hợp cùng áo cổ tròn hoặc vuông, không có ống tay. Nhìn chung, trang phục của họ khá đơn giản, chỉ có phần tóc là tương đối khác biệt. Xưa kia, cả đàn ông và đàn bà Bru-Vân Kiều đều để tóc dài và búi tóc. Thanh nữ thì búi tóc lệch phía bên trái còn phụ nữ có chồng thì búi tóc cao lên đỉnh đầu. Âm nhạc đóng vai trò quan trọng trong đời sống của các tộc người Bru-Vân Kiều, thể hiện qua hệ thống nhạc cụ đa dạng như: sáo, đàn Ta-lư, khèn A-mam, khèn bè, cồng chiêng bằng gỗ, tre, nứa, hợp kim và các làn điệu như: Tà Oải (hát giao duyên), Tà Tịa (hát ru con).

Phụ nữ Vân Kiều thường vừa địu con vừa làm việc

Các tộc người Bru – Vân Kiều đều có đời sống tâm linh phong phú. Điều đó thể hiện qua tín ngưỡng thờ cúng các vị thần như thần đất, thần núi, thần sông, thần bếp, thần lúa theo quan niệm vạn vật hữu linh. Độc đáo nhất trong phạm vi thờ cúng phải kể đến tục “thờ hồn người sống”. Đây là một phong tục đặc biệt, hiếm có, xuất phát từ mong muốn có được cuộc sống ấm no, mạnh khỏe của đồng bào Bru – Vân Kiều. Họ quan niệm rằng mỗi người sinh ra đều có linh hồn và tồn tại một vị thần che chở cho linh hồn đó gọi là thần bổn mạng. Vì thế phải thờ cúng chính linh hồn của người sống và vị thần bổn mạng luôn bảo vệ linh hồn ấy. Phần hồn linh thiêng được thờ sẽ giám sát, phù hộ cho phần xác đang sinh sống ở trần gian. Người Bru – Vân Kiều thờ hồn mình là thể hiện sự tôn trọng chính bản thân, đồng nghĩa với việc phải ý thức để sống thật cái bụng, phấn đấu là một người tốt với bản làng, xã hội.

Trong các tập tục sinh hoạt văn hóa của mỗi nhóm Bru-Vân Kiều, không thể không kể đến các lễ hội mang bản sắc riêng. Người Ma coong tại bản Cà Roòng (xã Thượng Trạch,  Bố Trạch, Quảng Bình) nổi tiếng với lễ hội đập trống diễn ra vào ngày 16 tháng Giêng. Theo mách bảo của Giàng (thần trời), dân bản phải làm một cái trống thật to, thật vọng mang ra đánh vào đêm trăng rằm để làm con quái vật (khỉ ác lông) khiếp sợ và bỏ đi cho bản làng bình yên suốt năm. Người Pa Cô (huyện A Lưới, tỉnh Thừa Thiên Huế) có lễ hội Ada Koonh để mừng vụ mùa khi công việc thu hoạch kết thúc. Người Pa Cô (huyện Hướng Hóa và huyện Đakrông, tỉnh Quảng Trị) có lễ hội Ariêu Ping là lễ hội lớn bậc nhất của cộng đồng người Pa Cô đi kèm các hoạt động cúng tế cầu mùa, mong cho mưa thuận gió hòa. Bà con thường chọn địa điểm đầu bản, nơi có những gốc cây cổ thụ, bên dòng suối để chung tay thực hiện các nghi lễ tế thần, sau đó sinh hoạt cộng đồng để thắt chặt tình đoàn kết, gắn bó.

Người phụ nữ cao tuổi người Pa Cô ở huyện A Lưới, tỉnh Thừa Thiên Huế

Từ năm 2018, Chính phủ có chính sách “Đóng cửa rừng”, cuộc sống của đồng bào các tộc người không còn phụ thuộc hoàn toàn vào núi rừng. Họ đã biết phát triển kinh tế, đặc biệt là tham gia vào dây chuyền phục vụ các tour du lịch theo chủ đề “Khám phá thiên nhiên, tìm hiểu văn hóa cộng đồng người Bru – Vân Kiều”. Từ đường Hồ Chí Minh theo nhánh đông và nhánh tây, du khách có thể đến với bản làng ở các tỉnh Quảng Bình, Quảng Trị, Thừa Thiên Huế. Ở những nơi này, ngoài cảnh sắc thiên nhiên hoang sơ, hùng vĩ, du khách có thể trải nghiệm cuộc sống bản địa, thưởng thức những món ăn, thức uống mộc mạc mà độc đáo do đồng bào chế biến từ những nguyên liệu tươi sạch của núi rừng.