Từ buổi đầu, thập nhị tông phái (12 dòng họ) của làng như Nguyễn, Nguyễn Văn, Dương Quang, Dương Văn, Trần, Ngô, Nguyễn Đức… đã cùng nhau vỡ đất khai hoang, chọn nghề nông làm sinh kế. Trải qua hơn 500 năm, làng Hội Kỳ có đầy đủ các thiết chế văn hóa tín ngưỡng đình, miếu, nhà thờ tộc họ, tất cả đều hướng mặt ra bờ sông. Đình làng là nơi dân làng tổ chức nghi tiết xuân thu nhị kì hàng năm, là nơi trao truyền văn hóa truyền thống với các lễ tục, lệ làng. Bên cạnh đó, những ngôi nhà thờ họ là nơi lưu giữ các văn bản gia phả, sắc phong, văn sớ cúng tế, nơi cố định nề nếp, gia phong của dòng họ. Đặc biệt, trong không gian của làng, khoảng đất phía sau khu vực cư trú hiện còn lăng tẩm của bà phi Dương Thị Ngọt – người con tài sắc của làng, vị cửu giai tài nhân – phi tần của vua Thành Thái – vị vua thứ 10 của triều Nguyễn.

Làng Hội Kỳ nhỏ, hẹp, nhưng ẩn mình bên trong không gian ấy lại là cảnh sắc trữ tình với hệ thống di sản văn hóa đồ sộ được hun đúc qua nhiều thế hệ.

… với những nốt trầm mộc mạc

Trong một chuyến khảo sát vào năm 2014, ông Kitani Kenta, chuyên gia thuộc Viện Di sản Thế giới của UNESCO, đại học Waseda, Nhật Bản đã từng nhận xét “… nhìn chung, các cung điện ở Huế không đạt độ tinh xảo, chi tiết như những ngôi nhà rường ở Hội Kỳ”. Sự tinh xảo và chi tiết ấy đến từ bàn tay tài hoa của những người thợ mộc ở Quảng Trị, vốn là những kíp thợ xây dựng nhà rường nổi tiếng ở miền Trung.

Có khoảng hơn 20 ngôi nhà rường có tuổi đời hàng trăm năm ở làng Hội Kỳ. Kết cấu của chúng là dạng 1 gian 2 chái (phương đình/ nhà bánh ú), 3 gian, hoặc 3 gian 2 chái. Bộ rường nhà được làm từ gỗ mít, liên kết với nhau bằng các ngàm, mộng, nêm, chốt mà không dùng đinh, ốc, vít, dây néo hay bất cứ chi tiết nào làm bằng kim loại. Cột được đặt trên các chân bằng đá đẽo thành hình khối vuông hoặc hình trái bí để chống ẩm, mối mọt. Mái nhà lợp ngói liệt, phía trước mở 18 lá cửa thượng song hạ bản, tường xây gạch, nền bằng đất nện, lát gạch hoa hoặc tráng xi măng. Nét tinh xảo trên những bộ rường nhà thể hiện ở chi tiết chạm khắc hình rồng, cù… các đề tài trang trí mang chủ đề tứ thời, bát bửu, những hình tượng hoa mai – chim hạc, hoa cúc – con bướm, chùm nho – con sóc.