Đến đầu thế kỷ 20, Hà Tiên trong lời viết của nhà văn hóa – thi nhân Đông Hồ là vùng đất dù nằm hẻo lánh ở nơi chân trời góc bể, nhưng lại gồm đủ hết, có những núi đá vôi của Ninh Bình, hang sâu động hiểm giống Lạng Sơn, chút thạch thất sơn môn của Hương Tích, chút Tây Hồ của Hà Nội, chút Hương giang của Huế, chút chùa chiền của Bắc Ninh, chút biển đảo của Hạ Long hay Nha Trang… Ông viết: “Ở đây không có một cảnh nào to lớn đầy đủ, ở đây chỉ nhỏ nhắn xinh xinh, mà cảnh nào cũng có”.

Tôi đón ngày mới ở Hà Tiên tại công viên thành phố, bên bờ đầm Đông Hồ. Gió sớm miên man trên mặt nước lăn tăn sóng, hai ngọn Tô Châu còn tối thẫm, nổi bật trên nền trời. Những tia ban mai từ phía sau núi Tô Châu hắt lên, khiến những áng mây trắng rực lên trên nền trời xanh, tạo ra bức tranh thiên nhiên yên bình.

Lên núi Pháo Đài nhâm nhi ly cafe sáng, tôi mải mê ngắm không gian rộng mở nơi cửa sông Giang Thành. Trái núi nhỏ ngay đầu cầu Tô Châu này – xưa vốn là một hòn đảo ở cửa sông Giang Thành, nay đã “dính” vào đất liền – là 1 trong số 10 cảnh đẹp nổi tiếng trong Hà Tiên thập cảnh, được Mạc Thiên Tích – danh nhân nổi tiếng Hà Tiên đời chúa Nguyễn là một trong những người mở mang vùng đất Hà Tiên – đưa vào thơ ca với cái tên: Kim Dự lan đào (hòn đảo vàng ngăn sóng gió cho Hà Tiên).

Sau cữ cafe, tôi xuôi Quốc lộ 80 – trục đường chính của thành phố – ra ngoại ô để đến Thạch Động. Đây là ngọn núi đá vôi cô độc cao gần 100m nằm ven Quốc lộ 80, trong núi có một hang động lớn trổ ra nhiều cửa. Các nhũ đá tự nhiên trong động tạo ra những hình thù kỳ dị, được người dân nơi đây dùng để kể về truyền thuyết Thạch Sanh. Có những khi vào buổi sáng sớm, những vầng mây trắng như bông lững lờ bay ngang Thạch Động, bị hút vào cửa động, tạo nên một hình ảnh ngoạn mục giống như núi đang nuốt mây. Đó cũng là nguồn gốc của cái tên Thạch Động thôn vân trong Hà Tiên thập cảnh.

Cách Thạch Động khoảng 2km, sát trên đường biên giới với Campuchia là thắng cảnh nổi tiếng khác: núi Đá Dựng – được Mạc Thiên Tích nhắc tới trong khúc vịnh Châu Nham lạc lộ (cò về núi ngọc). Lưng chừng núi Đá Dựng có một cái hang, tương truyền là nơi sinh sống thuở nhỏ của Thạch Sanh. Sau khi bắn trúng đại bàng đang bắt công chúa bay ngang qua, chàng đã lần theo dấu máu tìm thấy hang đại bàng ở Thạch Động kế bên. Núi Đá Dựng không lớn, nhưng nổi tiếng bởi hệ thống hang phong phú, với những cái tên ấn tượng như: hang Mẹ Sanh, hang Thác Bạc, hang Cổng Trời, hang Trống Ngực, hang Khổ Qua, hang Thần Kim Quy…