Vẻ đẹp và hệ thống biểu tượng phong phú của mùa xuân khiến nó trở thành chủ đề yêu thích của các họa sĩ trong suốt dòng chảy lịch sử và các nền văn hóa.

Đông mang đến gì

Nếu không phải lại một xuân mới?

Mùa xuân là sự tưởng thưởng xứng đáng dành cho con người. Chúng ta đã chống chọi qua mùa đông lạnh lẽo với ngắn ngủi ngày nắng và đằng đẵng đêm dài, để đón chờ mùa tái sinh trở lại, đến từ những chỉ báo nhỏ nhất, một hạt mầm vươn lên từ đất, chồi xanh nhỏ mọc ra từ cây, những nụ hoa nho nhỏ chớm nở, hay đàn chim trở về dưới nắng ấm chan hòa. Chỉ mới vậy thôi đã là cả một khúc hoan ca thị giác dành cho những người bình thường yêu cái đẹp. Còn đối với họa sĩ, những người mang tâm hồn đặc biệt rung cảm, thì sao?

Bức tranh Cây anh đào (1888) của Vincent van Gogh

Vẻ đẹp và hệ thống biểu tượng phong phú của mùa xuân khiến nó trở thành chủ đề yêu thích của các họa sĩ trong suốt dòng chảy lịch sử và các nền văn hóa. Bản thân mùa xuân mang vô vàn ý nghĩa phong phú trong thế giới nghệ thuật: sự đổi mới, tái sinh, màu mỡ, sự thuần khiết, tuổi trẻ, cái đẹp, tình yêu, và thậm chí, hàm ý sự phù du, giả tạm.

Hình ảnh đầu tiên gắn với mùa xuân, chính là sự sinh sôi nảy nở của thực vật, “trăm hoa đua sắc”. Ở châu Âu thời Trung cổ, hoa xuân thường xuất hiện trong các bức tranh tôn giáo, tượng trưng cho sự phục sinh của Chúa và hứa hẹn về cuộc sống thường hằng vĩnh cửu. Ở Nhật Bản trung đại thì là một sắc thái ưu tư khác, hoa xuân (đặc biệt là hoa anh đào) thường được dùng để tượng trưng cho sự ngắn ngủi, vô thường của cuộc sống, và đặc biệt phổ biến trong các tác phẩm Phù Thế (ukiyo-e). Thời gian nở ngắn ngủi của hoa anh đào được coi là phép ẩn dụ cho bản chất phù du của vẻ đẹp và cuộc sống, bởi vậy nó được dùng để tạo hiệu ứng cảm giác hoài niệm, tiếc nuối hoặc u mặc. Cái đẹp thoáng chốc đến rồi mất đi, không có gì là mãi mãi. Tác phẩm Chim sẻ đậu trên cành anh đào của Katsushika Hokusai chính là sự ngưng tụ tuyệt đối của khoảnh khắc.

Đối với các họa sĩ thời Trung cổ và Phục hưng, các tác phẩm của họ là lễ tấn phong mùa xuân, với nội dung chủ yếu dựa vào thần thoại hay sự vận dụng các hình ảnh ngụ ngôn về các nữ thần Hy Lạp và La Mã. Tiêu biểu nhất là tác phẩm Primavera (Mùa xuân) của danh họa Phục hưng Sandro Botticelli sáng tác vào khoảng cuối thập niên 1470 đầu thập niên 1480. Trong bức tranh nổi tiếng này, chín nhân vật thần thoại với nữ thần Venus ở vị trí trung tâm, hiển hiện trong một khu rừng sắc cam. Xung quanh họ, hàng trăm loại cây hoa đua nhau khoe sắc. Kiệt phẩm chứa đựng hệ thống biểu tượng ngụ ngôn chồng chéo, mà tới nay vẫn tạo ra nhiều cuộc tranh luận diễn giải, với vô số chi tiết dẫn đến thơ ca Cổ đại lẫn Phục hưng (Ovid, Lucretius, Poliziano và nhiều tác gia khác).

Xuân cũng luôn được nhân hóa thông qua hình tượng người phụ nữ, thường là những phụ nữ trẻ phồn thực, căng tràn nhựa sống, tham gia vào các hoạt động xã hội theo mùa như lễ hội, vui chơi, hoặc những cô gái trẻ đang yêu. Trong tác phẩm mang tên Mùa xuân (1872), Claude Monet vẽ người vợ của mình mặc váy trắng thư thái ngồi đọc sách dưới tán cây tử đinh hương, giữa một khu vườn xanh tươi. Bức tranh gợi một cảm giác thanh thản, dễ chịu: cỏ cây xanh ngắt, màu sắc tươi sáng ấm áp, với hình tượng trung tâm là người phụ nữ yêu kiều. Hay bất chấp sự kín đáo bắt buộc và các quy ước xã hội bảo thủ áp đặt cho phụ nữ thế kỷ 18, tác phẩm Xuân thì (1873) của họa sĩ Pierre Auguste Cot lại tạo ra một biệt lệ phá cách, với hình tượng cô gái trẻ tuổi trong lớp trang phục lả lơi nhưng trang nhã, khéo léo phô bày cơ thể ẩn hiện phía dưới lớp vải mỏng. Song, họa sĩ không hướng tới sự khêu gợi hoa tình, điều ông muốn là tôn vinh vẻ đẹp “xuân thì” của phụ nữ, của tình yêu, của mùa xuân.

Kiệt tác Primavera của danh họa Sandro Botticelli

Các họa sĩ Ấn tượng khác, như Camille Pissarro, Alfred Sisley, Pierre-Auguste Renoir… với tình yêu ánh sáng và phong cảnh, bước ra ngoài trời và tái dựng lại xuân trong hình dạng thuần khiết nhất của nó, bằng những sắc màu thanh tao bừng sáng, đầy sự sinh động và sang trọng tinh khôi.

Xuân ở Việt Nam gắn với Tết, tức lễ hội “ánh dương nguyên thủy” và “bình minh hé rạng” đánh dấu tân xuân Nông lịch, vốn là giai đoạn chuyển tiếp giữa hai mùa đông – xuân. Tranh về mùa xuân của các họa sĩ Việt, do đó, cũng đặc tả những nét văn hóa Tết cổ truyền, như hội hè lễ tết, hoạt cảnh sinh hoạt hay những vật phẩm đặc trưng chuẩn bị cho ngày Tết sum vầy, với khát vọng năm mới sung túc, ấm no. Ẩn sau cũng là cả một hệ thống biểu tượng tinh tế và giàu ý nghĩa, đến từ màu sắc (bánh chưng xanh, câu đối đỏ), con số (mâm ngũ quả, sự tích Táo quân hai ông một bà), rồi hình dạng (bánh chưng vuông tượng trưng cho đất, bánh giầy tương ứng cho vòm trời). Chỉ với một vài chấm phá Đông – Tây, đã đủ cho thấy mùa xuân quả thật đa nghĩa, nhất là trong hội họa. Xuân, đương nhiên là cái đẹp, tuổi trẻ, mơ mộng và đam mê. Song thấp thoáng đâu đó, có cả phong vị ký ức đã vời xa, cứ ngỡ đã cất kín bỏ quên trong ngăn kéo trái tim, nhưng nhờ hội họa lại được trân trọng bảo lưu và đánh thức sưởi ấm tâm hồn mỗi con người.