Giang Lê

“Có những chiều chạy xe rời khỏi Hà Nội về một vùng quê Bắc Bộ, chỉ để chụp và ngồi bên giếng, thế là đã thấy hạnh phúc” – nhiếp ảnh gia Lê Bích (Bích Giếng) bắt đầu câu chuyện về giếng với tôi như vậy trong một chiều mưa giăng Hà Nội, trong con phố nhỏ – ngõ Hàng Chỉ.

Thành giếng chùa Vĩnh Thái (Hưng Yên) được tạo bởi hàng trăm cối đá

Giếng phố

Cơn mưa trái mùa bất chợt khiến Hà Nội se lạnh.  Ngõ Hàng Chỉ vốn đã dài hun hút lại càng thêm mong manh. Phía cuối ngõ có con giếng cổ – là 1 trong 20 con giếng cổ ở Hà Nội nói riêng và 300 con giếng mà Lê Bích đã chụp khắp Việt Nam. Giếng ngõ Hàng Chỉ được công nhận là Di tích Quốc gia, nhưng dường như giống như bao kí ức xưa của thành phố, nó vẫn đắc dụng với người dân. Người ta vẫn sử dụng nước để giặt giũ. Quán cafe ngay cạnh đó đông hơn vì mỗi lần Lê Bích đến chụp là có cả nhà báo, quay phim đi cùng. Cafe có ngay cái tên mới, rất dễ nhớ, Cafe Giếng.

Lê Bích kể, giờ có nước máy người ta không dùng nước giếng trong sinh hoạt ăn uống mấy. Nước giếng trong những khu phố cổ cũng không phải trong veo. Duy nhất ở một nơi trong thành phố Hà Nội mà giếng trong vắt, mát lành nhưng kỳ lạ là cũng chả ai dùng.

“Bạn có tin nổi không, có những chiếc giếng cổ trong Hoàng thành Thăng Long đến giờ vẫn cho những dòng nước trong mát vô cùng”, anh Bích kể, “vẫn có những chiếc giếng chưa được khai quật ở đây nên con số mà các sử gia đưa ra luôn nằm trong khoảng 23 – 26 giếng. Điều đặc biệt của giếng Hoàng thành có lẽ chính là ở niên đại. Có giếng được khai quật mà người ta thấy được 2 thời kỳ: thời Đại La và thời Lý. Lớp gạch trên đè lên lớp gạch cũ, như một sự nối tiếp nâng niu của người xưa”.

Giếng phố cũng có nhiều loại. Thi thoảng Lê Bích nhận được những cuộc gọi từ người lạ muốn anh đến xem giếng ở nhà họ. Giếng cũ có, giếng cổ độc lạ cũng có nhưng không nhiều chi tiết và nhiều câu chuyện như những chiếc giếng quê, thứ khiến nhiếp ảnh gia dành nhiều thời gian ngắm nghía và tìm hiểu.

Giếng khơi ở Tiền Hải (Thái Bình)

Giếng quê

Lê Bích chỉ cho tôi ảnh giếng quê với niềm say mê hiện rõ trên ánh mắt. Đây là con giếng ở Bắc Ninh của làng quan họ, đây là giếng chùa thân thương ở Hưng Yên, còn đây và đây nữa, từ Nam Định đến Thái Bình. Giếng quê có nhiều chuyện lắm, bởi quan niệm xưa cho rằng giếng cũng có vị thần cai quản. Mỗi thần giếng lại “thiêng hóa” theo một cách khác nhau. Như ở Hội An, nhiều giếng vẫn còn bàn thờ thần đó, chẳng hiểu có phải vì thế không mà món ăn phố Hội như cao lầu, mỳ Quảng vẫn đượm vị không đâu sánh được?

Rõ nhất phải kể đến giếng làng Diềm của làng quan họ ở Bắc Ninh. Người dân hay nói, sở dĩ họ hát quan họ hay là nhờ uống nước ở giếng Ngọc nằm đối diện đền Cùng ở làng. Không như giếng làng thông thường có hình tròn, giếng Ngọc làng Diềm có hình vuông, 3 cạnh là thành giếng, cạnh còn lại xây bậc thang. Xuống giếng phải đi 10 bậc gạch, 4 bậc đá và 1 bậc gỗ lim sát mép nước giếng. Chả ai biết rõ giếng có từ bao giờ nhưng nước giếng luôn đầy, chưa bao giờ cạn, nước trong vắt nhìn được xuống tận lớp đá tự nhiên sâu thẳm dưới lòng giếng. Hàng năm vào đúng ngày 3/3 âm lịch, người dân làng Diềm lại làm lễ thau giếng Ngọc. Về làng quan họ, cũng chớ quên ghé cụm đền Cùng – giếng Ngọc là vì thế.

Dân làng Xuân Đỉnh (Hà Nội) thực hiện nghi lễ lấy nước dâng Thánh tại giếng cổ làng Giàn

Giếng lòng người

Chỉ cần ngồi với Lê Bích một chiều là bạn sẽ thấy vì sao giếng nước lại mê hoặc anh đến vậy. Hóa ra giếng trông đơn sơ đó thôi mà đầy những câu chuyện. Có ai lý giải được vì sao hội làng Giàn ở Xuân Đỉnh, Từ Liêm, Hà Nội lại có điểm nhấn nghi lễ rước nước từ chiếc giếng cổ tương truyền có từ thời Hai Bà Trưng về đình. Sau khi các cụ cao niên ở làng làm lễ xin nước, một nhóm thanh niên lực lưỡng mặc áo đỏ, gánh nước bằng tay đòn sơn son. Họ chạy khắp làng, đi vào nhà dân tùy hứng. Người dân tin rằng nhà nào được gánh nước ghé thăm thì sẽ có lộc.

Niềm tin vào lộc mà giếng mang lại còn lớn hơn ở xã Trường Yên, Vĩnh Phúc. Bà Trúc 80 tuổi ở làng kể với Lê Bích một chuyện vui bên lề rằng: “Xưa làng Yên Trường có 99 cái giếng thiên tạo. Tương truyền đó là dấu chân ngựa của Thánh Gióng đi qua làng”. Dân làng Yên Trường giờ vẫn truyền miệng nhau câu chuyện rằng nếu làng nào có 100 cái giếng thì sẽ có người làm vua và tiếc cho làng chỉ có 99 cái giếng.

Chuyện về giếng Việt còn dài, nhưng tôi vẫn ấn tượng với câu chuyện nhiếp ảnh gia chạy xe về quê để ngắm và chụp ảnh giếng cho đỡ nhớ. “Cảnh 2 cậu bé ngồi nói chuyện vui vẻ bên giếng, xa xa là cây đa, đình làng nó mê hoặc lắm, như khiến ta lạc vào miền cổ tích Việt vậy” – Bích Giếng chia sẻ.

Bạn có thể nghe thêm những câu chuyện của Lê Bích về giếng Việt qua chương trình Podcast “Bay một ngày đàng” thuộc mục Âm nhạc trong màn hình giải trí cá nhân trên các chuyến bay của Vietnam Airlines. Đặc biệt Podcast “Bay một ngày đàng” còn luôn có sẵn 24/24h trên website Heritage, fanpage Heritage và kênh Spotify Vietnam Airlines.