Quảng cáo 
Bài Phạm Minh Quân
Ảnh Kim Dung, Thiện Nguyễn
Hiếm có một loài vật nào sớm xuất hiện và có tính biểu tượng đa nghĩa như loài rắn. Bởi, con người khi nghĩ đến rắn, tất yếu sẽ có những cách diễn giải mang chiều hướng tiêu cực, liên hệ tới đặc tính sinh học không mấy thân thiện của chúng, rồi sau này tiếp tục được phản chiếu trong kho tàng thần thoại của nhân loại. Dường như, giữa một bầu không khí lạc quan của năm Ất Tỵ đang tới, cũng nên có một sự “chiêu tuyết” (giải oan) cho rắn.
Một trong những câu chuyện nổi tiếng nhất về rắn, đồng thời xác lập cho loài vật này gắn liền với hai đặc tính là cám dỗ và tội lỗi, đến từ Kinh thánh với con rắn trong câu chuyện Adam và Eva. Rắn đã dẫn dắt Adam và Eva rơi vào sai lầm, ăn trái cấm và khiến loài người bị trục xuất khỏi Vườn Địa đàng. Hình ảnh này đã định hình quan điểm tiêu cực về rắn trong tâm thức phương Tây qua nhiều thế kỷ.
Song, sự độc đáo của rắn, thể hiện ở ý nghĩa kép của chúng. Hình tượng rắn được sử dụng rộng rãi trong suốt chiều dài lịch sử nghệ thuật thế giới, từ tục thờ rắn nguyên thủy, xuất hiện trong vương miện của Ai Cập cổ đại đến biểu tượng của y học hiện đại. Bất chấp có hàm ý tiêu cực phổ biến trong quan niệm biểu tượng phương Tây, rắn thường thể hiện những khía cạnh thần bí hoặc thậm chí là nhân từ trong các huyền thoại thế giới.
Trượng của thần y khoa Asclepius hay chén của Hygieia, nữ thần đại diện cho vệ sinh và sức khỏe trong thần thoại Hy Lạp, đều có hình tượng rắn xoắn luyến quấn vào, ngày nay đã được mặc định là biểu hiệu của ngành y học. Không dừng lại ở việc chữa lành, rắn còn biểu trưng cho sự cứu độ, trong hình ảnh chiếc gậy được Moses dùng để rẽ nước biển Đỏ cứu dân Do Thái. Và cuối cùng, rắn nằm trong nhóm cấp độ biểu tượng cao nhất – đại diện cho vũ trụ, sự sống và liên tục luân hồi, như Ouroboros (rắn tự ăn đuôi của mình), Jörmungandr trong thần thoại Bắc Âu, Shesha trong Ấn Độ giáo, Quetzalcoatl trong thần thoại Trung Mỹ.
Tại Ấn Độ, hình tượng rắn mang ý nghĩa rất thiêng liêng, đặc biệt trong truyền thống Hindu và Phật giáo. Naga, loài rắn nửa người, nửa rắn, là biểu tượng của sức mạnh và sự bảo vệ. Naga được cho là cư ngụ ở những vùng nước linh thiêng, bảo vệ tài sản và che chở cho các vị thần. Hình ảnh này liên kết chặt chẽ với thần Shiva, một trong những vị thần quan trọng nhất trong Hindu giáo, thể hiện quyền năng hủy diệt và tái sinh. Rắn không chỉ là sinh vật bảo vệ mà còn là biểu tượng của sự trường tồn và khả năng tự phục hồi qua việc lột xác.
Trong văn hóa Trung Quốc, rắn thường được xem là biểu tượng của sự thông thái, linh hoạt và quyền lực. Theo phong thủy, rắn có vai trò bảo vệ gia đình và không gian sống khỏi các thế lực tà ma. Nó đại diện cho sự bảo hộ mạnh mẽ, và trong nhiều truyền thuyết, rắn được tôn thờ như một loài vật linh thiêng. Ngoài ra, rắn còn tượng trưng cho sự khéo léo và khả năng thích nghi với những biến động xung quanh. Ở Nhật Bản, rắn trắng (shirohebi) đặc biệt được xem là biểu tượng của sự may mắn, phồn thịnh và giàu có, giúp mùa màng bội thu.
Nhìn về đời sống tinh thần của người Việt, tục thờ rắn là một tín ngưỡng dân gian lâu đời, phản ánh sâu sắc mối liên hệ giữa con người và tự nhiên, đặc biệt là trong các cộng đồng sống gần sông nước, dọc theo các con sông Hồng, sông Cầu, sông Đuống ở đồng bằng Bắc Bộ, người Chăm ở Nam Trung Bộ và người Khmer ở Nam Bộ. Hình tượng rắn ở Việt Nam trong nghệ thuật tạo hình rất đa dạng với nhiều dị bản khác nhau, như rắn, trăn, chằn tinh, giao long, thuồng luồng, thậm chí rồng cũng được cho là một biến thể của rắn. Ông Lốt, thần rắn trong Tứ Phủ, gồm Thanh Xà và Bạch Xà, là thủy thần canh giữ đền phủ, bảo vệ sông nước, trấn áp tà ma, phục vụ Thánh Mẫu và công đồng.
Ứng xử của người Việt với rắn, khái quát qua từ kính sợ, cũng cho thấy đặc trưng căn tính tiêu biểu, đó là tính lưỡng phân và sự lấp lửng, xuất phát từ triết lý âm dương vốn là cơ sở của vũ trụ quan người Việt. Một mặt, người Việt sợ rắn, coi rắn là loài vật hiểm ác, gian xảo, đồng nhất với điều xấu. Mặt khác, rắn lại được thờ phụng với tư cách là một thủy thần, không những đem lại sự bảo hộ, mà còn là kết quả của một sự thỏa hiệp để không xâm hại đến con người. Sự phản ánh lưỡng hợp về rắn như trên là sản phẩm trừu tượng hóa từ ý niệm và khát vọng của cư dân nông nghiệp về tính thiêng của sông nước, mối quan hệ hài hòa với tự nhiên, hướng tới sự sinh sản của hoa màu và sinh tồn người.
Rắn, khi tìm hiểu và diễn giải lịch sử biểu tượng đa văn hóa của loài vật này, không đơn thuần chỉ tượng trưng hay ẩn dụ cho sự ác dữ, lừa dối, mà còn là một biểu tượng tối thượng trong tâm thức người, hiệu triệu những giải thích về sự sống, tái sinh, và vũ trụ.
Xem thêm bài viết cùng chuyên mục:
