Bài: Thái Nga
Ảnh: Bùi Tuấn Hùng
Khám phá văn hóa độc đáo của người Dao Tiền tại làng cổ Hoài Khao ở xã Thành Công, Cao Bằng qua lễ hội Cấp sắc và trang phục truyền thống.
Đồng bào Dao tại Việt Nam sinh sống chủ yếu ở vùng rừng núi và trung du phía Bắc. Do sống rải rác trên địa bàn rộng lớn với địa hình phức tạp, cộng đồng Dao được chia thành nhiều nhóm nhỏ với những nét khác biệt về văn hóa, phong tục, trong đó người Dao Tiền chiếm khoảng 1/3 số lượng.

Chúng tôi có mặt ở làng cổ Hoài Khao, xã Thành Công, tỉnh Cao Bằng trong lễ Cấp sắc, một trong những nghi lễ trọng đại nhất của người Dao Tiền. Không gian đậm nét văn hóa được bà con nơi đây nâng niu, gìn giữ và lưu truyền qua nhiều thế hệ. Ngoài những phong tục và tín ngưỡng độc đáo, sự tinh tế trong trang phục truyền thống của nhóm dân tộc này cũng được phô diễn tại đây. Với gam màu chủ đạo là chàm và trắng, những bộ quần áo không hề sặc sỡ mà gây ấn tượng nhờ kỹ thuật nhuộm chàm đặc biệt, in hoa văn bằng sáp ong, cùng trang sức bạc lấp lánh.
Điểm nhấn của bộ y phục phụ nữ Dao Tiền là chiếc khăn đội đầu màu trắng, hoa văn diềm ở 2 đầu được thêu bằng chỉ ngũ sắc cùng 2 khối họa tiết hình vuông lớn. Khi đội khăn, tóc thường được búi ngược trên đầu, khéo léo quấn vạt khăn vắt qua trán, che kín gáy và đôi tai, với 2 đuôi khăn dài bằng nhau, tạo hình giống như chữ “bát” (八).
Áo của phụ nữ Dao Tiền màu chàm dài tới nửa đùi, không dùng cúc mà vắt chéo 2 vạt che kín trước ngực, 2 tà áo chồng khít nhau được buộc bằng thắt lưng bên ngoài. Ngực áo được trang trí những miếng bạc tròn mỏng có hình ngôi sao cách điệu, tượng trưng cho 4 phương 8 hướng của trời đất. Ở cổ áo phía sau cũng được treo một xâu đồng bạc trắng, hoặc đôi khi là nhiều dải vải đính những đồng bạc che gần kín lưng.

Bạc là biểu tượng quý giá đối với đồng bào ở đây, bởi vậy trang sức từ chất liệu này rất phổ biến và thường được chế tác bằng phương pháp thủ công. Bộ trang sức bạc của phụ nữ Dao Tiền thường gồm từ 3 đến 7 chiếc vòng cổ, đôi lắc tay và hoa tai. Trên nền áo chàm nổi bật bộ xà tích cầu kỳ, với các vật dụng nhỏ nhắn mà tinh xảo đính kèm như những bông lúa, con cá, bộ dụng cụ lao động, hay cơi trầu, bình vôi…
Trang phục của nam giới Dao Tiền có phần đơn giản hơn, quần áo và khăn vấn đầu đều màu chàm. Áo chàm trang trí hoa văn màu trắng khá nhỏ ở các vị trí cổ tay, nẹp ngực, phần gấu áo được thêu chỉ màu đơn giản.
Người Dao Tiền có kỹ thuật in sáp ong trên vải tinh xảo để làm đẹp cho y phục của mình. Sáp ong được đun nóng chảy và loại bỏ tạp chất. Sau đó, họ sẽ dùng các dụng cụ là ống tre, trúc có đường kính khác nhau hay thanh cật mỏng uốn hình tam giác chấm vào sáp ong nóng rồi in lên vải. Riêng với những hoa văn cầu kỳ hơn thì nguyên liệu này được đổ vào các ngòi bút có bầu chứa để vẽ lên vải. Khi sáp ong khô, vải được đem nhuộm, cứ ngày phơi nắng, đêm ngâm ngập trong chàm cho đều màu, khoảng 15 – 20 lần cho tới khi nhuộm ra được màu chàm ưng ý. Lúc này, người dân sẽ đem nhúng vào nước sôi cho sáp ong tan chảy ra, để lại những nét hoa văn màu trắng trên nền vải chàm.

Đến Hoài Khao, du khách có thể bắt gặp phụ nữ Dao Tiền tranh thủ lúc nông nhàn để thêu thùa hoặc trao đổi về kinh nghiệm dệt vải, in sáp ong. Ngày nay, với sự phát triển của xã hội cùng sự giao thoa mạnh mẽ về văn hóa, người Dao Tiền thường chỉ mặc bộ đồ truyền thống trong những sự kiện lớn của gia đình hoặc dịp lễ, tết truyền thống như lễ Cấp sắc. Khi ấy, ngay cả những người đàn ông vốn ăn vận đơn giản thường ngày cũng xúng xính trong trang phục cổ truyền với những đồng bạc trang sức lấp lánh trước ngực và xâu tiền sau lưng.
Đồng bào Dao Tiền nói chung và ở Hoài Khao nói riêng đều rất có ý thức trong việc bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa của mình thông qua trang phục. Không đơn thuần chỉ để phân biệt với các nhánh Dao hoặc dân tộc khác, bởi ngoài giá trị sử dụng, tính thẩm mỹ cao, đó còn là biểu trưng cho những câu chuyện dài về lịch sử cội nguồn dân tộc.
Xem thêm bài viết cùng chuyên mục: