Bài: Nguyên Sa
Ảnh: Nguyễn Hải, Nguyễn Sáng
Quảng Bình là vùng đất vừa có thiên nhiên kì vĩ vừa ẩn chứa những giá trị văn hóa đặc sắc. Trở về quá khứ, sông Gianh – Quảng Bình là ranh giới của Đàng Ngoài và Đàng Trong. Đặc điểm lịch sử này tạo nên sự phong phú về văn hóa, trong đó có ẩm thực và nguồn gốc của các loại bánh ở những miền quê, từ vùng núi, đồng bằng đến miền biển.

BÁNH TRÁNG TÂN AN
(QUẢNG THANH – QUẢNG TRẠCH)
Làng Tân An (xưa có tên là Ba Phường, Lộc Điền hay phường bún bánh) thuộc xã Quảng Thanh, huyện Quảng Trạch vẫn giữ được nét cổ kính, đặc biệt vẫn phát triển nghề truyền thống làm bánh tráng (bánh đa). Bên dòng Gianh hiền hoà, những ngày giáp Tết, ngôi làng như bừng sáng sắc vàng của bánh tráng. Bánh tròn vành vạnh đặt trên những mành tre được phơi trên các mảnh sân, bên những con đường và cả trên các mái nhà. Những chiếc bánh tráng vàng ươm thoảng hương thơm mùi gạo mới. Hàng trăm năm qua, nghề làm bánh tráng đã nuôi sống biết bao thế hệ dân làng. Để tạo nên vị mặn mà đặc trưng, đặc biệt là ở thứ bánh tráng mè (vừng) xát, người làng Tân An đã truyền nhau bí quyết với nhiều công đoạn, đòi hỏi sự khéo léo, tỉ mỉ. Nguyên liệu chính để làm bánh là gạo ngon, được ngâm trong nước và vo kỹ trước khi đem xay nhuyễn thành bột. Chất lượng và vẻ ngoài hấp dẫn của mỗi chiếc bánh mè xát phụ thuộc vào tỷ lệ giữa mè đã xát vỏ, bột gạo và nước. Mỗi chiếc bánh được tráng nguyên vẹn mới chỉ là một nửa công đoạn. Tiếp theo là quá trình phơi bánh. Đủ nắng thì bánh dậy mùi thơm của gạo, mè, đủ khô sẽ có độ dai, còn nếu quá sẽ bị khô giòn, dễ vỡ. Ngược lại, bánh thiếu nắng sẽ mềm, không có mùi thơm và khó bảo quản. Để đa dạng hóa sản phẩm, người Tân An đã tạo ra nhiều loại bánh có mùi vị và hình thức khác nhau. Bánh mè xát mỏng được làm từ hỗn hợp hạt mè giã mịn và bột gạo, tráng thật mỏng, đường kính khoảng 20cm, dùng để làm vỏ ram (bánh đa nem) hay cuốn với rau thơm cùng thịt hấp, cá nướng… Bánh mè xát dày là loại bánh tráng theo kiểu truyền thống, nướng lên có màu nâu nhạt, giòn tan. Bánh mè xát đường, có vị ngọt thanh, thích hợp cho việc ăn vặt. Bánh tráng Tân An được xếp thành chồng, đóng gói mang đi khắp tỉnh và trên cả nước, xuất khẩu ra nước ngoài. Những chiếc bánh mang cả tình yêu, niềm tự hào của người dân quê kết tinh qua hương vị dân dã của gạo, vừng và cả nắng gió Quảng Bình.

BÁNH XÈO
(QUẢNG HOÀ – BA ĐỒN)
Bánh xèo ở xã Quảng Hòa, thị xã Ba Đồn là món ăn quen thuộc với người dân và nay được du khách gần xa lựa chọn khi đến vùng bắc Quảng Bình. Nghề làm bánh xèo đã có lâu đời ở nơi đây. Từ nguyên liệu gạo lứt, để có những chiếc bánh ngon và đẹp cần nhiều thời gian, kinh nghiệm và sức lực. Người làm bánh phải kiên nhẫn chịu đựng sức nóng khi phải ngồi tráng bánh liên tục bên những bếp than đỏ rực. Nguyên liệu chính của món này là gạo lứt. Sau khi được làm sạch và ngâm trong nhiều giờ, gạo được đem xay thật mịn cùng nước. Để thơm ngon và hấp dẫn thị giác hơn, người làm bánh còn cho một ít hành lá thái nhỏ và chút muối trộn đều rồi tráng bánh. Khuôn để tráng là loại nhỏ làm bằng gang, đáy bằng, đường kính chừng 15cm có thành mỏng và cao 1.5cm, được đặt trên bếp than hồng. Canh cho khuôn nóng vừa đủ, người làm bánh cho chút dầu thực vật vào rồi múc hỗn hợp bột vào tiếp và đậy nắp đợi chín. Bà Hoàng Thị Diệu Vinh, năm nay 75 tuổi, người đã có ngót 60 năm làm nghề cho biết: “Chính âm thanh “xèo” khi hỗn hợp bột chạm vào lớp dầu đang nóng tạo nên mà có tên bánh xèo”. Bánh ngon nhất là dùng khi vừa lấy khỏi khuôn nóng hổi, khi ăn có thể cuốn ăn riêng hoặc cùng rau gia vị, giá đỗ, lá lốt… Nước chấm bánh được pha từ nước mắm, đường, ớt đỏ bắt mắt.

BÁNH LỌC
(ĐỒNG HỚI)
Nếu như phía bắc Quảng Bình có bánh xèo, bánh tráng mè xát, bánh đúc… thì phía nam, ngay trung tâm thành phố Đồng Hới có loại bánh trở thành đặc sản không thể bỏ qua khi đến đây. Đó là bánh lọc, thứ bánh được người Quảng Bình ăn quanh năm nhưng đến Tết lại càng được ưa chuộng làm quà biếu, tặng vì âm “lọc” trong tên gọi gần với âm “lộc”. Bánh lọc từ Huế được người Quảng Bình thổi hồn vào mang hương vị riêng. Phường Hải Thành (Đồng Hới) và các vùng lân cận là nơi có nhiều xưởng bánh. Bánh bột lọc được làm từ những nguyên liệu đơn giản và gần gũi. Đó là bột sắn tươi, sau khi qua nhiều giai đoạn xay, lọc và nhào, sẽ ra thứ bột trắng tinh, pha với nước lạnh, bột năng, dầu ăn, muối, khuấy sao cho đều trên lửa nhỏ đến khi đặc lại, dẻo quyện và thơm. Hỗn hợp này được tán mỏng thành từng miếng đường kính khoảng 5cm, ôm bên trong gồm nhiều loại nhân như tôm, thịt, mộc nhĩ, măng tươi, đậu xanh và các gia vị khác được xào chín, rắc hạt tiêu thơm phức, cay nồng. Có 2 loại: bánh lọc lá là loại dùng lá chuối sứ tươi để gói và bánh lọc trần là loại bánh không dùng lá bọc bên ngoài. Hấp bánh là bí quyết của người làm khi bánh chín chuyển màu bột từ đục sang trong suốt, nhìn rõ nhân bên trong… Bánh thường được dùng chung với nước chấm nổi vị chua, cay, mặn, ngọt. Bánh lọc được bán ở các nhà hàng, quán vỉa hè và cả trên những gánh hàng rong đi khắp phố phường. Một số quán nổi tiếng như: Mệ Xuân, Hương Hoài, Hiên Thủy… Với giá cả bình dân, du khách có thể dễ dàng thưởng thức món bánh đậm đà hương vị Quảng Bình này ở bất cứ đâu, bất cứ lúc nào tại thành phố Đồng Hới.